Abstrakt

Dnia 19.11.2011 r. Naczelna Rada Adwokacka podjęła szereg uchwał dotyczących Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu (Kodeksu Etyki Adwokackiej). Wśród nich znajduje się 17 uchwał zmieniających merytorycznie lub redakcyjnie poszczególne postanowienia Zbioru oraz 2 uchwały o zachowaniu brzmienia tytułu oraz preambuły Zbioru, a także bardziej techniczna uchwała dodająca w Zbiorze § 70 dotyczący wejścia w życie zmian z dniem 1.1.2012 r.¹. Zmiany te są już więc obowiązującymi normami etyki adwokackiej, a więc tym bardziej zasadne wydaje się ich omówienie, czemu poświęcony został niniejszy artykuł. W opracowaniu przyjęto kolejność wynikającą z porządku merytorycznego nieodpowiadającego dokładnie ani systematyce Zbioru, ani doniosłości wprowadzonych zmian. Podjęto natomiast próbę uporządkowania ich poprzez połączenie w grupy dających się wyodrębnić merytorycznych zagadnień. Omówione zostały przyjęte zmiany bądź jedynie propozycje zmian. Należy bowiem podkreślić, że decyzje podjęte przez NRA poprzedzone zostały pracami Komisji Etyki Zawodowej przy NRA, która opublikowała swój projekt w lipcu 2011 r. oraz środowiskową debatą toczącą się wokół projektu Komisji. Przyjęte zmiany w dużej mierze różnią się od propozycji Komisji. Z tego względu prezentację zmian należy połączyć z analizą tego, co znalazło się w projekcie Komisji, a co nie spotkało się z uznaniem członków NRA. Analiza taka może bowiem dostarczyć istotnej wiedzy dotyczącej stanowiska samorządu adwokackiego w różnorodnych kwestiach.

Wprowadzenie

Na wstępie należy podkreślić, że niniejsze uwagi formułowane są z ogólnej perspektywy etyki zawodowej, a nie z punktu widzenia osoby wykonującej zawód adwokata. Dlatego też można je określić jako spojrzenie z zewnątrz i jako takie ma ono swoje wady i zalety. Wśród wad oczywiście należy wskazać fakt, że z perspektywy tej trudne bywa uwzględnienie wielu występujących w praktyce subtelności związanych z wykonywaniem zawodu. Ma ona jednak tę zaletę, że pozwala jednak osiągnąć coś, co z kolei z perspektywy wewnętrznej bywa trudne, tj. krytyczne spojrzenie oparte na swego rodzaju profesjonalnym dystansie. Oczywiście można postawić tezę, że osiąganie takiego dystansu, odrywanie się od własnego i grupowego interesu, a w konsekwencji krytyczna ocena praktyki i norm nią kierujących, jest przedmiotem moralnej odpowiedzialności wszystkich profesjonalistów, w tym prawników². Jednak fakt, że coś jest przedmiotem moralnej powinności nie czyni tego łatwiejszym do osiągniecia w praktyce. Pomocna w tym może być debata dotycząca etyki zawodowej, także z uwzględnieniem stanowisk formułowanych właśnie z takiej zewnętrznej perspektywy.

Aktualizacja obowiązków zawodowych

W debatach dotyczących etyki zawodowej w ogóle, a etyki adwokackiej w szczególności, często obecne jest zagadnienie możliwości i potrzeby wprowadzania zmian w kodeksach etyki zawodowej. Jest ono częścią szerszego problemu kodyfikowania etyki zawodowej, który jeszcze kilkadziesiąt i kilkanaście lat temu był przedmiotem kontrowersji³. Obecnie problem ten zdaje się być o tyle mniej istotny, że bardzo dużo zawodów swoje kodeksy etyki zawodowej posiada, a w przypadku zawodów zaufania publicznego, w tym zawodów prawniczych, jest to regułą. Kwestionowanie istnienia kodeksów etyki zawodowej mogłoby być więc ocenione jako daremny wysiłek. Jednak w sporze o możliwość i potrzebę wprowadzania zmian w kodeksach już obowiązujących używa się podobnych argumentów, przenosząc je poniekąd na inną płaszczyznę. Istotą tego sporu zdaje się w związku z tym być odpowiedź na pytanie, w jakich okolicznościach należy takie zmiany wprowadzać, a w szczególności, czy zmianami w kodeksach etyki zawodowej powinno się reagować na różnego rodzaju bieżące wydarzenia i zmiany okoliczności, w których wykonywany jest zawód.

W sporze tym, z jednej strony można spotkać się ze stanowiskiem, według którego kodeksy etyki zawodowej zawierają uniwersalne zasady etyczne, a te nie mogą podlegać zmianom, a ewentualnie różnym interpretacjom, a i to z pewnymi ograniczeniami. Stanowisko to można określić jako pryncypialne. Z drugiej strony reprezentowany bywa również pogląd, że kodeksy etyki zawodowej zawierają przede wszystkim partykularne reguły wykonywania zawodu będące przedmiotem konsensusu danej grupy zawodowej, a więc podlegające zmianom tak, jak sam zawód i okoliczności jego wykonywania. Stanowisko to można określić jako techniczne.

Wydaje się, że pomiędzy tymi dwiema skrajnościami można wskazać pogląd bardziej umiarkowany, który ani nie prowadzi do petryfikacji postanowień kodeksów etyki zawodowej, ani nie czyni go narzędziem reagowania na bieżące problemy. Opiera się on na założeniu, że w kodeksach tych występują różnego rodzaju normy – zarówno takie, które są deklaracjami różnych centralnych dla danego zawodów celów i wartości oraz takie, które zawierają bardziej szczegółowe, a nawet techniczne obowiązki zawodowe służące realizacji tych wartości. Pierwszego rodzaju normy nie powinny być często zmieniane, oznacza to bowiem w każdym przypadku przewartościowanie w ramach danego zawodu, co oczywiście nie jest niemożliwe, chociażby np. ze względu na zmiany charakteru czynności zawodowych wykonywanych przez dany zawód lub jego funkcji w społeczeństwie. Zawsze jednak są to zmiany tożsamości danego zawodu. Natomiast normy drugiego rodzaju mogą i powinny być poddawane aktualizacji, w szczególności wówczas, gdy następują zmiany istotnych z punktu widzenia etyki zawodowej okoliczności, np. dochodzi do zmian ustawodawstwa dotyczącego zawodu, pojawiają się nowe możliwości techniczne, których wcześniej nie uwzględniono itp. Kwestią otwartą pozostaje, czy mieszczą się tutaj również reakcje na kontrowersyjne dla opinii publicznej sytuacje z udziałem przedstawicieli danego zawodu lub na powtarzające się przypadki nieprzestrzegania niektórych postanowień kodeksu⁴.

Omawiane zmiany przyjęte przez NRA z tego punktu widzenia nastręczają pewnych trudności w ocenie. Niewątpliwie stanowisko pryncypialne było w poprzedzających zmiany dyskusjach podnoszone, i w jakimś zakresie przyczyniło się do odrzucenia wielu propozycji Komisji. Jednak co najmniej część zmian, które przyjęto, ma charakter aktualizacji obowiązków zawodowych. Warto w związku z tym zwrócić uwagę na trzy kwestie. Po pierwsze, przyjęto zmiany wynikające ze zmiany okoliczności związanych z wykonywaniem zawodu, jak np. w zakresie tzw. zajęć niedopuszczalnych czy zakazu reklamy i dopuszczalnej informacji o wykonywaniu zawodu. Po drugie, pominięto zagadnienia, w których utrzymuje się sprzeczność między Zbiorem a ustawami, jak np. w kwestii tajemnicy zawodowej, co nie znaczy oczywiście, że istnieje bezwzględna konieczność uregulowania tej kwestii w taki sam sposób, jak w ustawach. Sprzeczność ta rodzi jednak problemy praktyczne, które w taki czy inny sposób można by rozwiązać np. poprzez wprowadzenie pewnych obowiązków proceduralnych. Po trzecie, wydaje się, że [...]