Abstrakt
W niniejszym artykule analizie poddano problem, czy ogłoszenie upadłości likwidacyjnej wykonawcy robót budowlanych nakłada na inwestora obowiązek zwrotu kaucji gwarancyjnej?1 Jak wskazano, wywołuje on rozbieżności w orzecznictwie sądów. Rozważania szczegółowe poprzedzone zostały uwagami dotyczącymi charakteru prawnego kaucji gwarancyjnej. Następnie udzielono odpowiedzi na pytanie, czy do umowy kaucji gwarancyjnej mają zastosowanie przepisy art. 91 oraz 98 PrUpN oraz ukazano skutki ogłoszenia upadłości na umowę kaucji gwarancyjnej, jeżeli nie nastąpił termin jej zwrotu. Rozważania prowadzone w artykule prowadzą do wniosku, że umowa kaucji gwarancyjnej, zawarta przez strony umowy o roboty budowlane, stanowi umowę nienazwaną, której celem jest zabezpieczenie wykonania napraw gwarancyjnych. Umowa kaucji gwarancyjnej nie jest umową wzajemną, a w konsekwencji nie mają do niej zastosowania przepisy art. 98–99 PrUpN. Z chwilą ogłoszenia upadłości wykonawcy, który ustanowił kaucję, nie powstaje obowiązek zwrotu kaucji przez inwestora. Wierzytelność z tytułu kaucji gwarancyjnej wchodzi w skład masy upadłości.
Wprowadzenie
Analizowane w artykule zagadnienie wywołuje wątpliwości w orzecznictwie sądów. Z jednej strony, mamy bowiem orzecznictwo sądów apelacyjnych, zgodnie z którym z chwilą ogłoszenia upadłości przez wykonawcę usług budowlanych inwestor zobowiązany jest do zwrotu kaucji gwarancyjnej. Z drugiej strony, stanowisko SN oraz doktryny, zgodnie z którym regulacja zawarta w art. 91 ustawy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze2, odnosi się do zobowiązań upadłego, czyli zobowiązań, w których upadły jest dłużnikiem. Zobowiązań wzajemnych dotyczy art. 98 PrUpN, który nie ma zastosowania do umowy kaucji gwarancyjnej, gdyż umowa kaucji gwarancyjnej nie ma charakteru umowy wzajemnej. Jeżeli natomiast upadłemu przysługuje wierzytelność, to jako prawo majątkowe wchodzi w skład masy upadłości. Budzi zdziwienie wykładnia art. 91 PrUpN, dokonywana przez sądy apelacyjne, zgodnie z którą powyższa regulacja skutkuje wymagalnością wierzytelności upadłego. Powyższej wykładni przeczy brzmienie przepisów art. 331–334 PrUpN, regulujących likwidację wierzytelności i praw majątkowych. Z brzmienia art. 331 ust. 2 PrUpN wynika, że jeżeli roszczenie nie jest wymagalne, likwidacja wierzytelności następuje przez ich zbycie.
W artykule wykazano, że w przypadku umowy kaucji gwarancyjnej, po stronie wykonawcy powstaje wierzytelność o zwrot kwoty kaucji po upływie gwarancji, pomniejszonej o koszty napraw, które poniósł inwestor. Najczęściej kaucja gwarancyjna połączona jest z umową gwarancji, na podstawie, której wykonawca obowiązany jest do bezpłatnej naprawy. Nie ma przeszkód do zbycia wierzytelności o zwrot kaucji gwarancyjnej w toku upadłości likwidacyjnej. Wierzytelność ta, jeżeli jest wymagalna, może zostać ściągnięta przez syndyka, jeżeli jest niewymagalna, wówczas powinna zostać zbyta, zgodnie z art. 331 ust. 2 PrUpN. Uzasadniona jest zatem odpowiedź negatywna na przedstawioną na wstępie wątpliwość. Przyjęte w artykule rozwiązanie godzi tak w interesy inwestora, jak i wykonawcy. Inwestor nie traci zabezpieczenia roszczeń w wyniku ogłoszenia upadłości wykonawcy, a wykonawca, wobec którego ogłoszono upadłość, otrzyma środki ze zbytej wierzytelności o zwrot kaucji gwarancyjnej. Zaaprobowanie poglądu sądów apelacyjnych, zgodnie z którym z chwilą ogłoszenia upadłości powstaje obowiązek zwrotu kaucji, niweczy cel zabezpieczenia, jakie stanowi kaucja gwarancyjna.
Charakter prawny kaucji gwarancyjnej
1. Orzecznictwo
Obszerne rozważania dotyczące charakteru prawnego kaucji gwarancyjnej znalazły się w wyroku SN z 17.12.2008 r.3, którego dwie tezy mają brzmienie: „2. W świetle treści art. 647 KC zawierającej definicję ustawową umowy o roboty budowlane, postanowienia dotyczące udzielenia gwarancji na wykonane roboty oraz dotyczące tzw. kaucji gwarancyjnej będącej zabezpieczeniem kosztów usunięcia wad z tytułu rękojmi i gwarancji, nie sposób zaliczyć do elementów przedmiotowo istotnych umowy o roboty budowlane.
3. Umowa gwarancji nie jest umową wzajemną, choćby z tego względu, że nie jest umową odpłatną. W konsekwencji uznać należy, że art. 98 ust. 1 PrUpN nie znajduje do niej zastosowania”.
Sąd Najwyższy odniósł się zatem do dwóch zagadnień dotyczących kaucji gwarancyjnej. Po pierwsze, podkreślił, że charakteru umowy wzajemnej nie ma umowa kaucji gwarancyjnej, w przeciwieństwie do umowy o roboty budowlane, jak i innych umów nazwanych, jak np. umowy: sprzedaży, dostawy, najmu, dzierżawy, umowy o dzieło. Zdaniem SN, umowy gwarancji nie sposób uznać za umowę wzajemną z dwóch przyczyn: po pierwsze, nie jest umową odpłatną; po drugie, nie można mówić o ekwiwalentności świadczeń, albowiem: „kaucja gwarancyjna w żaden sposób nie może być kwalifikowana jako ekwiwalent za świadczenia związane z usuwaniem wad; przeciwnie, stanowi ona zabezpieczenie kosztów związanych z usuwaniem wad”.
Większe trudności budzi ustalenie relacji pomiędzy umową o roboty budowlane a kaucją gwarancyjną. Sąd Najwyższy stwierdził, że kaucja gwarancyjna w żadnym przypadku nie stanowi essentialia negotii umowy o roboty budowlane. Jak podkreślił SN w uzasadnieniu powyższego wyroku: „Do tych elementów należy bowiem zobowiązanie się wykonawcy do wykonania obiektu, zgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej; inwestor natomiast zobowiązany jest do dokonania wymaganych przez właściwe przepisy czynności związanych z przygotowaniem robót, w szczególności udostępnienia terenu budowy i dostarczenie projektu oraz do odebrania obiektu i zapłaty umówionego wynagrodzenia. Odpowiedzialność za wady z tytułu rękojmi ma charakter ustawowy. Jeśli zaś chodzi o udzielenie gwarancji przez wykonawcę, to nie ulega wątpliwości jej umowny charakter. Treść tej umowy określa z reguły dokument gwarancyjny lub dołączone do niego warunki prawne gwarancji. Nie ma jednak przeszkód, aby stosowna klauzula o udzieleniu gwarancji znalazła się w umowie podstawowej, co jednak nie zmienia jej charakteru prawnego. Z kolei tzw. kaucja gwarancyjna była, zgodnie z wolą stron, zabezpieczeniem kosztów usunięcia wad z tytułu rękojmi i w okresie gwarancji. W tym kontekście należy dopiero ocenić, czy w sytuacji, gdy umowa o roboty budowlane została wykonana, skoro zadanie inwestycyjne zrealizowano i nastąpił jego odbiór, zaś inwestor wypłacił wynagrodzenie wykonawcy, stosunki prawne łączące strony istotnie określała wyłącznie umowa gwarancji i związana z nią kaucja gwarancyjna. Na to pytanie sąd apelacyjny udzielił odpowiedzi pozytywnej i jest to stanowisko uzasadnione. Odstąpienie od umowy przez wykonawcę nie dotyczy bowiem umowy o roboty budowlane, skoro ta umowa została w całości wykonana. Strony tej umowy wypełniły swoje zobowiązania. Odpowiedzialność za wady z tytułu rękojmi ma charakter ustawowy, zaś udzielenie gwarancji nie należy do elementów przedmiotowo istotnych umów o roboty budowlane. Jeśli jednak gwarancja została udzielona, to ta właśnie umowa wyłącznie kształtuje stosunki prawne pomiędzy stronami w sytuacji, gdy umowa o roboty budowlane została w całości wykonana. Trafnie więc sąd apelacyjny uznał, że [...]