Abstrakt

Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie problematyki wiążącej się z postępowaniem o sporządzenie spisu inwentarza. Z uwagi na szeroki zakres zagadnień dotyczących spisu inwentarza ujmowanego pod kątem unormowań proceduralnych, bliżej zostaną omówione te jego aspekty, które budzą wątpliwości, bądź wymagają nowego spojrzenia na dotychczasowe regulacje prawne. W pierwszej kolejności w artykule omówiono pojęcie inwentarza i spisu inwentarza, historyczne jego kształtowanie się oraz cele i funkcje sporządzenia spisu inwentarza na gruncie przepisów prawa i postępowania spadkowego. Następnie przedstawione zostały instytucje pokrewne względem spisu inwentarza, ze wskazaniem na podobieństwa i różnice między nimi. Autor charakteryzując obecny normatywny kształt uregulowanego w KPC postępowania dotyczącego spisu inwentarza, krytycznie odnosi się do niedostatku tej regulacji.

Wprowadzenie

W języku potocznym, w czasach nam współczesnych, pod pojęciem inwentarza rozumie się bądź trwałe składniki majątku jednostki gospodarczej (dobro, dobytek), bądź spis faktycznego stanu ilościowego i wartościowego wszystkich składników majątku jednostki gospodarczej, bądź wykaz zabytków sztuki, architektury (rejestr)¹. W związku z tym wyróżnia się następujące kategorie inwentarza: drobny (małe zwierzęta hodowlane w gospodarstwie domowym, takie jak króliki, drób itp.); żywy (ogół zwierząt znajdujących się w gospodarstwie rolnym); mart­wy (trwałe składniki majątku jednostki gospodarczej, takie jak narzędzia, maszyny, urządzenia itp.)². Z pojęciem inwentarza wiążą się ściśle pewne cechy przedmiotów, takich jak budynki inwentarzowe, księgi inwentarzowe, tabliczki inwentarzowe. Z inwentarzem z kolei powiązana jest inwentaryzacja. Pod mianem inwentaryzacji mieści się zabieg przeprowadzenia spisu inwentarza z natury w celu sprawdzenia i korekty ewidencji składników majątkowych danej jednostki organizacyjnej albo zabieg sporządzenia rejestru zabytków sztuki, architektury itp.³

Samo słowo „inwentarz” wywodzi się z języka łacińskiego, w którym „inventarium” najczęściej oznacza spis⁴. Jak podaje W. Kopaliński⁵ „inventarium” to „służący do odnalezienia”, „spis”, gdyż łacińskie „invenire” oznacza „znaleźć, odkryć”. Z kolei K. Kumaniecki⁶ wskazuje, że „invenio, inveni, inventum” oznacza „wejść na co, napotkać, znaleźć”, a bardziej precyzyjnie ujmuje to w trzech znaczeniach: „a) otrzymać, dopiąć, dostąpić czego, uzyskać; b) dowiedzieć się, poznać, odkryć, wynaleźć; c) uskutecznić, umożliwić”. W słowniku frazeologicznym języka polskiego S. Skorupka⁷ wyróżnia siedem znaczeń słowa „inwentarz”: „1) inwentarz domowy, żywy (zwierzęta domowe należące do danego majątku), 2) martwy (majątek po wyłączeniu należących do niego zwierząt domowych), 3) inwentarz ruchomy (ruchomości), 4) inwentarz zabytków ochrony przyrody albo zabytków sztuki (naukowy spis i dokumentacja obiektów przyrody podlegających ochronie albo zabytków sztuki określonego terenu, np. powiatu, województwa, wydawany najczęściej w formie książkowej i opatrzony ilustracjami), 5) spisywać inwentarz; sporządzić inwentarz, 6) skreślić, wykreślić z inwentarza, 7) przyjąć coś z dobrodziejstwem inwentarza (przyjąć coś z odpowiedzialnością za długi tylko w granicach spadku; przyjąć coś ze wszystkimi ujemnymi stronami); Może spadkobierca zastrzec, iż przyjmuje spadek tylko z dobrodziejstwem inwentarza […]. Odpowiada wówczas według niektórych ustawodawstw tylko spadkiem”.

W Polsce, w XVI w. mianem inwentarza określano „urzędne popisanie rzeczy, nalezionych na dziedzictwie albo w pomieszczeniu zmarłego lub dłużnika”⁸. Inwentarze sporządzano wówczas dokładnie, opisując rzeczy i ich stan. Do inwentarza folwarcznego (dworu) zaliczano nie tylko rzeczy martwe (sprzęty, narzędzia, zaprzęgi), ale nade wszystko zwierzęta żywe (konie, woły, krowy, owce, świnie i drób). Rozróżniano więc inwentarz martwy i inwentarz żywy. Ten ostatni inwentarz określany był dawniej nazwą dobytek, żywina, żywioł⁹. Z przekazów historycznych¹⁰ można się dowiedzieć, że inwentarze dotyczyły zmarłych księgarzy, majętności, klejnotów, skarbca kościoła, posagu (wyprawy) żony, pałaców, dworów wiejskich¹¹ czy dóbr duchownych¹².

Pod pojęciem inwentarza rozumiano także spis treści w obszerniejszych dziełach, zbiorach praw, kronik, dokumentów (posługiwano się tu także nazwą rejestr). W sferze gospodarczej inwentarzami określano spisy ludności w dobrach szlacheckich z całym ich dobytkiem oraz obowiązkami (nieraz uciążliwymi) chłopów czy mieszczan wobec dworu, np. ilością dni pracy na gruncie pańskim, gonienia zbójników na odgłos dzwonu bijącego na trwogę, dostarczania odpadków mięsa na żywienie zwierzyńca zamkowego itp.¹³

Ujęcia językowe słowa „inwentarz” wskazują na wieloznaczność tego terminu. Niektóre z tych określeń dotyczących inwentarza mają już tylko znaczenie historyczne (np. zakres powinności należnych właścicielowi ziemskiemu od ludności podległej). Mocno akcentowane w przedstawionych ujęciach językowych są jednak te elementy analizowanego pojęcia, które odnoszą się do składników majątku oraz spisu faktycznego tych składników, tj. ich stanu ilościowego i wartościowego. Te ujęcia przeniknęły także na grunt języka prawnego i języka prawniczego. Język prawny i język prawniczy nie funkcjonują w próżni, musiały one zatem czerpać znaczenia inwentarza z języka potocznego. Wielość znaczeń słowa „inwentarz” ma odniesienie także do oznaczonych segmentów regulacji prawnych. Tytułem przykładu wystarczy tu przywołać dekret PKWN z 6.9.1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej¹⁴, dekret z 11.10.1946 r. – Prawo rzeczowe¹⁵, ustawę z 25.2.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy¹⁶, ustawę z 29.9.1994 r. o rachunkowości¹⁷, ustawę z 21.11.1996 r. o muzeach¹⁸, czy ustawę z 11.3.2004 r. o podatku od towarów i usług¹⁹. Szczególne znaczenie pojęcie „inwentarz” odgrywa w prawie spadkowym. W prawie spadkowym materialnym inwentarz wiąże się z jego dobrodziejstwem, a więc ograniczeniem odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadku (art. 1031 § 2 i art. 1032 § 1 KC). Natomiast w prawie regulującym postępowanie spadkowe inwentarz powiązany jest z jego spisem (art. 637, 644, 655, art. 666 § 2, art. 680 § 1 KPC).

Rys historyczny

Spis inwentarza i wywierane przez niego skutki prawne nie są konstrukcją stworzoną w czasach nowożytnych. Jej źródeł należy poszukiwać w starożytnym Rzymie. Funkcję ochrony interesów majątkowych dziedzica pełniło beneficium inventarii (dobrodziejstwo inwentarza) wprowadzone w 531 r. przez cesarza Justyniana²⁰. Umożliwiało ono ochronę dziedzica przed szkodą powstałą z nabycia spadku obciążonego długami (hereditas damnosa – spadek szkodliwy). Aby skorzystać z tej ochrony dziedzic powinien w ściśle określonym terminie (30 dni) przy udziale notariusza i świadków sporządzić inventarium (spis spadku). Sporządzenie inventarium skutkowało odpowiedzialnością za długi spadkowe dziedzica do wysokości majątku ujętego w spisie²¹.

Refleks konstrukcji prawa rzymskiego dotyczącej inventarium widoczny jest także w dawniejszym i obecnym prawie polskim. Jak już wcześniej podkreślono, za inwentarz uchodził urzędowy spis rzeczy należących do spadku²². Z regulacji dotyczących spisu inwentarza, zawartych w KN, ABGB i BGB (wielkich kodyfikacjach obowiązujących również na ziemiach polskich) da się wyprowadzić pewne zasady wspólne dla omawianej instytucji. Spis inwentarza był sporządzany stosunkowo szybko od chwili otwarcia spadku²³. Obejmował on wszystkie przedmioty spadkowe istniejące w chwili otwarcia spadku oraz wszystkie zobowiązania spadkowe. Wypada tu przytoczyć stosowne regulacje prawne normujące ten element inwentarzy. Przepis art. 794 KN wymagał dla wywołania skutków skorzystania przez dziedzica z dobrodziejstwa inwentarza „sporządzenia inwentarza wiernego i dokładnego dóbr spadku w formach przepisanych prawami w postępowaniu sądowem”. Zgodnie z § 2001 BGB: „W inwentarzu powinny być podane wyczerpująco przedmioty spadkowe, istniejące w chwili otwarcia spadku, tudzież zobowiązania spadkowe. Inwentarz powinien prócz tego zawierać opisanie przedmiotów spadkowych, o ile jest to potrzebne do oznaczenia wartości, i podanie ich wartości”. Widzimy więc, że spis inwentarza zawierał nie tylko wykaz przedmiotów (aktywów i pasywów), ale także obejmował ich szacunek. Spis inwentarza był sporządzany przez sąd albo właściwą władzę (odpowiedniego urzędnika lub notariusza)²⁴. Spis ten wymagał więc udziału czynnika urzędowego i dochowania określonych procedur. Sporządzony spis inwentarza spadkowego był ważnym dokumentem, którego ustalenia były istotnym źródłem informacji, np. dla wierzycieli spadku (§ 2010 BGB).

Odzyskując niepodległość w 1918 r. Polska przejęła ustawodawstwo państw zaborczych w zakresie prawa spadkowego materialnego i procesowego. Po II wojnie światowej doszło w Polsce do unifikacji obu tych sfer prawa spadkowego. Z dniem 1.1.1947 r. weszły w życie: PrSpadkD, dekret z 8.10.1946 r. – Przepisy wprowadzające prawo spadkowe²⁵ i PostSpD. Od 1947 r. zamiast kilku systemów prawa spadkowego i postępowania spadkowego dawnych państw zaborczych zaczął obowiązywać jeden system prawa spadkowego i jeden system postępowania spadkowego.

W PostSpD, spis inwentarza był ujęty w Rozdziale II Działu II (art. 24–30), a ponadto w Rozdziale III Działu II Przepisy łączne o zabezpieczeniu spadku i o spisie inwentarza (art. 31–38)²⁶. Postępowanie dotyczące spisu inwentarza mogło być wszczęte na wniosek lub z urzędu w przypadkach przewidzianych w dekrecie. Wniosek o spis inwentarza mógł być zgłoszony przez spadkobiercę, wykonawcę testamentu albo wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy, Prokuratorię Generalną i właściwą władzę podatkową (art. 24 § 1 PostSpD). Z urzędu sąd nakazywał spisanie inwentarza w następujących przypadkach: w razie złożenia przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, gdy inwentarz nie został jeszcze sporządzony (art. 64 PostSpD), w razie ustanowienia kuratora spadku (art. 82 § 2 PostSpD), oraz w razie uwzględnienia wniosku o oddzielenie spadku od majątku spadkobiercy²⁷, jeżeli spis inwentarza nie był jeszcze sporządzony (art. 103 § 1 PostSpD). Do spisu inwentarza wciągało się majątek spadkowy z oznaczeniem wartości każdego przedmiotu, jak również długi spadku (art. 27 § 1 PostSpD)²⁸. Przy sporządzaniu spisu inwentarza, jak postanawiał art. 27 § 2 PostSpD, stosowało się odpowiednio przepisy o opisie i oszacowaniu obowiązujące w postępowaniu egzekucyjnym. Wykonanie postanowienia sądu o sporządzeniu spisu inwentarza należało do komornika. Sąd mógł jednak do wykonania tej czynności wyznaczyć notariusza albo burmistrza lub wójta gminy (art. 31 § 1 PostSpD). W zakresie wykonywanych czynności organy te podlegały sądowi. Stosownie do art. 34 § 1 PostSpD organy sporządzające spis inwentarza obowiązane były do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez złą wolę lub niedbalstwo przy wykonywaniu czynności, jeżeli poszkodowany nie mógł zapobiec szkodzie za pomocą środków przewidzianych w ustawie. Koszty spisu inwentarza obciążały spadek z wyjątkiem tych, które zostały włożone na wierzyciela żądającego sporządzenia tego spisu (art. 36 § 1 PostSpD). W razie późniejszego ujawnienia majątku lub długu niewciągniętego do spisu inwentarza mogło dojść do uzupełnienia spisu inwentarza (art. 30 PostSpD)²⁹. Wiele unormowań regulujących spis inwentarza, zawartych w PostSpD, zostało przeniesionych do rozporządzeń wykonawczych wydanych na podstawie art. 639 KPC³⁰.

Wejście w życie KPC z 1965 r. sprawiło, że znaczną część, w porównaniu do poprzedniego stanu prawnego, spraw z zakresu prawa spadkowego rozpoznawanych dotychczas przez sądy w trybie postępowania niespornego, powierzono państwowym biurom notarialnym³¹. W obrębie tych spraw mieściły się również te dotyczące zabezpieczenia spadku i spisu inwentarza³². Jak postanawiał art. 630 § 1 KPC, czynności w postępowaniu spadkowym, należące do właściwości państwowych biur notarialnych³³, spełniał notariusz. Zgodnie z art. 629 KPC, do czynności w postępowaniu spadkowym, które należały do zakresu działania p.b.n., wyłącznie właściwe było biuro spadku, tj. p.b.n. w siedzibie sądu spadku lub jego wydziału zamiejscowego. Jeżeli w siedzibie sądu powiatowego lub jego wydziału zamiejscowego nie było p.b.n., czynności przekazane p.b.n. wykonywał sąd powiatowy lub jego wydział zamiejscowy, stosując odpowiednio przepisy o postępowaniu przed p.b.n. (art. XIII przep. wprow. KPC³⁴). Stosownie do art. 630 § 2 KPC, na czynności p.b.n. przysługiwała uczestnikom postępowania spadkowego skarga do sądu powiatowego, w którego okręgu biuro to się znajdowało. Jeśli chodzi o charakter prawny postanowień p.b.n., to ulegały one wykonaniu z chwilą ich wydania. Sąd mógł jednak wstrzymać wykonalność zaskarżonego postanowienia (art. 630 § 3 KPC). Notariusz przy wykonywaniu swych czynności, zgodnie z art. 631 KPC, był uprawniony do stosowania tzw.policji sesyjnej. W art. 639 KPC ustawodawca postanowił, że szczegółowy tryb postępowania w sprawach dotyczących zabezpieczenia spadku i spisu inwentarza zostanie uregulowany w rozporządzeniu. W dniu 1.10.1966 r. w wykonaniu tej ustawowej delegacji Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie o postępowaniu przy zabezpieczeniu spadku i przy sporządzaniu spisu inwentarza³⁵. Ustawodawca tworząc poszczególne zapisy przepisów składających się na KPC był świadom, że jest twórcą naj­obszerniejszej ustawy w Polsce i w obawie przed zbytnim „przeładowaniem” tego aktu prawnego zdecydował się na zabieg zamieszczenia wielu regulacji dotyczących zabezpieczenia spadku i spisu inwentarza w przepisach rozporządzenia wydanego na podstawie art. 639 KPC³⁶.

Stan prawny dotyczący zabezpieczenia spadku i spisu inwentarza, ukształtowany w pierwotnym brzmieniu przepisów KPC, obowiązywał do 22.4.1991 r. Z tym dniem bowiem na mocy ustawy z 14.2.1991 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o notariacie oraz o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego i ustawy o księgach wieczystych³⁷ doszło do istotnego przemodelowania dotychczasowych regulacji i skreślenia art. 629–632 KPC. Omawiając te zmiany, najogólniej rzecz biorąc, wystarczy poprzestać na stwierdzeniu, że dotychczasowe kompetencje biura spadku (p.b.n.) przejął sąd spadku. Konsekwencją tych zmian było również wydanie na podstawie art. 639 KPC przez Ministra Sprawiedliwości w dniu 1.10.1991 r. rozporządzenia w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza³⁸.

Spis inwentarza jako instytucja prawa spadkowego i postępowania spadkowego

Przepisy KC i KPC nie [...]