Abstrakt

W niniejszym artykule omówiono istotę transakcji pochodnych na przykładzie zabezpieczenia przed ryzykiem walutowym. Zagadnienie zdefiniowania natury transakcji pochodnych, które są zjawiskiem nowym na rynku, ma istotne znaczenie praktyczne, gdyż może przesądzić o ważności konkretnej transakcji. Z przedstawionej analizy wynika, że transakcje pochodne podlegają ogólnym regułom prawa cywilnego. W przypadku każdej transakcji pochodnej, jak w przypadku każdej czynności prawnej, należy m.in. zdefiniować jej treść, a następnie sprawdzić, czy nie jest ona sprzeczna z naturą umowy. Podkreśla się analogię transakcji zabezpieczającej do umowy ubezpieczenia. Autor przedstawia także kryteria oceny sprzeczności treści transakcji z jej naturą.

Wprowadzenie

Opracowanie to dotyczy transakcji pochodnych, ale zasadniczo odnosi się do wszelkich czynności prawnych, w których strony objęły swoją zgodną wolą zabezpieczenie jednej (lub obydwu) stron umowy przed wskazanym rodzajem ryzyka. O ile jednak w przypadku czynności prawnych od dawna powszechnie występujących w obrocie cywilnym, problem określenia ich natury ma niewielkie znaczenie praktyczne, o tyle w przypadku transakcji pochodnych, których rynek rozwinął się niedawno, zdefiniowanie ich natury może przesądzić o ważności konkretnej transakcji. Sprzeczność treści umowy z jej naturą stanowi bowiem o jej nieważności w całości lub części (art. 353¹ w zw. z art. 58 § 1 KC)¹.

Uzasadnieniem gospodarczym dla zawierania transakcji pochodnych jest zasadniczo zabezpieczenie przed najróżniejszymi rodzajami ryzyk, na jakie wystawiony jest przedsiębiorca lub nadzwyczajny zysk, uzyskiwany obok podstawowej czy szerzej – statutowej działalności przedsiębiorcy². „Gospodarczym celem transakcji terminowej jest wyeliminowanie ryzyka zmienności ceny aktywów bazowych (...) można więc mówić o funkcji zabezpieczającej (gwarancyjnej) transakcji terminowej. Funkcja zabezpieczająca transakcji terminowej powinna przemawiać za surowym traktowaniem odpowiedzialności zobowiązanego z umowy terminowej”³.

Transakcje pochodne mają jednocześnie charakter zabezpieczający (dla jednej strony) i inwestycyjno-spekulacyjny (dla drugiej strony). Inaczej mówiąc, „instrumenty pochodne służą do transferu ryzyka”⁴. „Przez zabezpieczenie się należy rozumieć transformację części danego ryzyka na inny podmiot, który w zamian oczekuje określonego wynagrodzenia”⁵.

Transakcje pochodne mogą odnosić się do praktycz­nie dowolnego ryzyka, o ile tylko znajdą się dwie strony, z których jedna będzie miała przekonanie o potrzebie zabezpieczenia się przed nim, a druga – o możliwości wzięcia go na siebie. W związku z tym, że w ostatnim czasie pochodne transakcje walutowe doczekały się największej uwagi w literaturze i mediach, natura zabezpieczeniowej transakcji pochodnej została w niniejszym opracowaniu przedstawiona na przykładzie zabezpieczenia przed ryzykiem walutowym.

Rozróżnienie treści, celu i motywów transakcji

Dla uzyskania precyzji dalszych wywodów konieczne jest rozróżnienie pojęć: treści, celu i motywów transakcji. Chęć zabezpieczenia przed ryzykiem walutowym może znaleźć odbicie w każdym z nich.

Treścią transakcji są wynikające z niej prawa i obowiązki stron⁶. W praktyce rzadko zdarza się, żeby wzorce umowne instytucji kredytowej ujmowały cechę zabezpieczającą transakcji (lub zobowiązanie do zabezpieczenia klienta).

Celem transakcji są wszelkie, choćby najodleglej­sze skutki transakcji, objęte wolą lub wiedzą stron⁷. Są to skutki gospodarcze powstania i wykonania praw i obowiązków, wynikających z treści czynności prawnej. Warunkiem prawnej relewantności celu jest, co do zasady, zgodność woli lub wiedzy stron w zakresie tego celu⁸. To właśnie jako cel transakcji cecha zabezpieczająca występuje najczęściej. W praktyce wystarczy bowiem, dla określenia celu zabezpieczającego, wzmianka w korespondencji stron poprzedzającej zawarcie transakcji.

Motywami transakcji są natomiast wszelkie oczekiwania co do skutków transakcji nieujawnione drugiej stronie w sposób stanowczy.

Treść i cel transakcji mają znaczenie dla [...]