Abstrakt

I. Ustawą z 2.7.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw¹ w art. 840 § 1 pkt 2 KPC uzupełniono drugą podstawę powództwa opozycyjnego w ten sposób, że po wyrazach: „(…) także na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy”, dodano wyrażenie: „(…) a także na zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut ten nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie”. Zmiana ta wzbudziła w piśmiennictwie wątpliwości w zasadzie od chwili jej wejścia w życie, które wkrótce stały się udziałem judykatury SN. Osią sporu stało się pytanie, kiedy dłużnik może powołać się w powództwie opozycyjnym na spełnienie świadczenia, jeżeli świadczenie to spełnił przed zamknięciem rozprawy.

II. W orzecznictwie SN aktualne brzmienie art. 840 § 1 pkt 2 KPC stało się źródłem głębokich kontrowersji i dało asumpt do trzech odmiennych interpretacji. Podejścia te przedstawiłem już we wcześniejszym opracowaniu na ten temat², toteż w tym miejscu ograniczyć się należy do wskazania, że w najistotniejszej dla wykładni art. 840 § 1 pkt 2 KPC uchwale z 21.7.2010 r.³, SN wykluczył oparcie powództwa opozycyjnego na fakcie spełnienia świadczenia przed zamknięciem rozprawy, jeżeli pozwany w postępowaniu rozpoznawczym nie zarzucał, że świadczenie zostało spełnione, dopuścił natomiast takie rozwiązanie, jeżeli pozwany okoliczność tę podnosił w postępowaniu rozpoznawczym, lecz nie została ona rozpoznana przez sąd w następstwie przeoczenia lub prekluzji procesowej. Zapatrywanie to zostało jednak zanegowane w jednym z ostatnich orzeczeń dotyczących rozważanego zagadnienia⁴, w którym zarzucono mu, że przeoczenia sądu mogą stanowić jedynie podstawę środka zaskarżenia, podobnie jak błędne pominięcie materiału procesowego jako spóźnionego.

W zróżnicowanych kierunkach zmierzały również wypowiedzi doktryny⁵, przy czym w ostatnim czasie doszło do wyraźniejszej polaryzacji poglądów. Z jednej bowiem strony opowiedziano się jednoznacznie za stricte językowym rozumieniem art. 840 § 1 pkt 2 KPC, które prowadzi do wniosku, że podstawą powództwa opozycyjnego może być fakt spełnienia świadczenia przed zamknięciem rozprawy niezależnie od tego, czy pozwany powołał się na tę okoliczność w postępowaniu rozpoznawczym i została ona pominięta przez sąd, czy też zarzutu tego w ogóle nie podniósł – choć mógł to uczynić – i z tego powodu nie stał się on przedmiotem rozpoznania w sprawie⁶. Z drugiej strony, podjęto obronę stanowiska, według którego wykładnia celowościowa i systemowa art. 840 § 1 pkt 2 KPC zmusza do odejścia od wyników wykładni językowej i ograniczenia funkcji końcowego fragmentu tego przepisu do takich sytuacji, w których z racji prawnych ograniczeń kognicji sądu w postępowaniu rozpoznawczym, twierdzenie o spełnieniu świadczenia nie mogło być przedmiotem rozpoznania w postępowaniu prowadzącym do wydania tytułu⁷.

III. W najnowszej uchwale dotyczącej spornego zagadnienia z 23.5.2012 r.⁸, SN – dystansując się wyraźnie od dotychczasowego orzecznictwa – opowiedział się zdecydowanie za ostatnim ze wskazanych wcześniej poglądów, zawężającym zakres zastosowania art. 840 § 1 pkt 2 in fine KPC do przypadków prawnych ograniczeń zakresu rozpoznania sprawy w postępowaniu rozpoznawczym. Zdaniem SN, oparcie powództwa przeciwegzekucyjnego na zarzucie spełnienia świadczenia, który nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie (art. 840 § 1 pkt 2 KPC), jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy zarzut ten – ze względu na ustanowiony ustawą zakaz – nie mógł być rozpoznany w sprawie, w której wydano tytuł egzekucyjny⁹.

W uzasadnieniu SN przypomniał, że z chwilą uprawomocnienia się wyroku dochodzi do prekluzji materiału faktycznego sprawy, w której został on wydany, przy czym prekluzja ta ma charakter obiektywny¹⁰. Teza ta ma kluczowe znaczenie nie tylko z punktu widzenia stabilności orzeczeń sądowych, lecz odpowiada także prakseologicznemu założeniu, że strona zobowiązana jest przedstawiać w toku postępowania wszystkie fakty i twierdzenia pod rygorem [...]