Abstrakt

Nie ulega wątpliwości, że prowadzenie indywidualnych przedsiębiorstw przez osoby fizyczne pozostaje nieprzerwanie jedną z najpopularniejszych form wykonywania działalności gospodarczej w naszym kraju¹. W niniejszym artykule podjęto zagadnienie, w jaki sposób przedsiębiorca indywidualny może zapewnić sprawne funkcjonowanie założonego i rozwijanego przez siebie za życia przedsiębiorstwa po swojej śmierci. Impulsem i tłem dla dalszych rozważań pozostają dwie, niezwykle doniosłe zmiany w polskim ustawodawstwie², dopuszczające, z jednej strony, możliwość przekształcenia przedsiębiorcy indywidualnego w spółkę kapitałową prawa handlowego, zaś z drugiej strony, wprowadzające instytucję tzw. zapisu windykacyjnego. W ocenie autorów, jedynie łączne wykorzystanie obydwu wspomnianych instrumentów prawnych, daje obecnie przedsiębiorcom indywidualnym szansę na zachowanie ciągłości prowadzonej działalności gospodarczej również po swojej śmierci. Prezentowane w niniejszym opracowaniu rozważania mają na celu, po pierwsze - uzasadnienie tak postawionej tezy, po drugie zaś – przybliżenie procedury przekształcenia przedsiębiorcy w jednoosobową spółkę z o.o.³ oraz procedury skutecznego dokonania zapisu windykacyjnego, ze wszystkimi tego implikacjami i potencjalnymi trudnościami, jakich mogą spodziewać się w tym zakresie indywidualni przedsiębiorcy. W pierwszej części rozważań omówiono pojęcie przedsiębiorstwa, istotę zapisu windykacyjnego oraz skutki śmierci przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną w postaci utraty przez niego bytu prawnego, jak również utraty udzielonych mu celem wykonywania określonej działalności gospodarczej koncesji, zezwoleń lub licencji, co uniemożliwia zapisobiercom prowadzenie tego samego przedsiębiorstwa⁴. Ponadto, wskazano na niemożność skutecznego objęcia przedsiębiorstwa przedmiotem zapisu windykacyjnego w przypadku istnienia ustroju majątkowej wspólności małżeńskiej.

Wprowadzenie

Wspomniane powyżej nowelizacje prawa cywilnego materialnego oraz prawa handlowego wzbogaciły polskie ustawodawstwo o instytucję zapisu windykacyjnego⁵ oraz dopuściły możliwość przekształcenia przedsiębiorcy, będącego osobą fizyczną, w jednoosobową spółkę kapitałową⁶. Abstrahując w tym miejscu od prawnej oceny efektów podjętych i przeprowadzonych prac legislacyjnych, trzeba jedynie podkreślić, że obie wspomniane nowelizacje przyjąć należy jako, co do zasady, pozytywne, m.in. dlatego, że stanowią one odpowiedź na potrzeby zgłaszane przez praktykę.

Istotnym mankamentem dotykającym obecnie adresatów wprowadzonych norm prawnych pozostaje niewątpliwie fakt, że z uwagi na stosunkowo niedawny charakter obu nowelizacji, przewidziane nimi instytucje w dalszym ciągu pozostają przedmiotem poznania i nie doczekały się jeszcze pogłębionej refleksji doktryny. Niektórzy autorzy co najmniej pochopnie oceniają przy tym instytucję zapisu windykacyjnego jako wystarczającą dla rozwiązania istotnego problemu indywidualnych przedsiębiorców. Mowa tu o możliwości zapewnienia ciągłości podjętej przez owych przedsiębiorców działalności gospodarczej w jej znaczeniu funkcjonalnym, na wypadek ich śmierci. Pojawiały się mianowicie informacje, jakoby „ustanowienie zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo, stanowiło bardzo korzystny sposób na zachowanie integralności przedsiębiorstwa”⁷, czy też pozwalało niejako samo przez się na „niezabieranie firmy do grobu”⁸. Niestety, tego rodzaju uproszczenia, siłą rzeczy, wprowadzają ich w błąd. Jak to bowiem zostanie wykazane poniżej, zapis windykacyjny nie jest skutecznym sposobem na zachowanie ciągłości rozpoczętej za życia działalności gospodarczej, przy towarzyszącym temu założeniu, że celem zapisodawcy jest powierzenie kontynuowania tej samej działalności⁹ wskazanemu przez siebie następcy (zapisobiorcy).

W naszej ocenie, jedynym możliwym obecnie¹⁰ rozwiązaniem, służącym do osiągnięcia wskazanego powyżej celu, jest po pierwsze, przekształcenie przedsiębiorcy, prowadzącego indywidualną działalność gospodarczą w jednoosobową spółkę kapitałową, a następnie uczynienie zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem pozostaną zbywalne prawa majątkowe w postaci udziałów¹¹ w tak powstałej spółce na rzecz wybranego zapisobiercy, dającego w odczuciu przedsiębiorcy rękojmię należytego kontynuowania rozpoczętej przez niego za życia działalności gospodarczej. Dalsze rozważania pozostaje jedynie poprzedzić wyraźnym podkreśleniem, że opisywany poniżej proces nie pozostaje niestety bez wad, a to głównie z uwagi na jego czasochłonność, swego rodzaju niedopowiedzenia prawne¹², jak również niedający się ominąć aspekt finansowy¹³. Są to jednak, w naszej ocenie, okoliczności o tyle drugorzędne, że pozostają bez wpływu na zasadność przyjętej koncepcji.

Warto podkreślić, że stawiając i uzasadniając tezę, że sama tylko instytucja zapisu windykacyjnego¹⁴ nie posłuży osobie fizycznej, zarejestrowanej w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG), w zapewnieniu ciągłości podjętej za życia działalności, w pierwszej kolejności proponujemy wyjaśnienie przyczyn takiego zapatrywania, następnie omówienie sposobu przekształcenia indywidualnego przedsiębiorcy w jednoosobową spółkę z o.o., wraz ze wskazaniem potencjalnych problemów i konsekwencji, z jakimi musi się liczyć osoba fizyczna, decydująca się na przeprowadzenie opisywanego tu procesu, a w dalszej kolejności, przyjmując pomyślne zakończenie procedury przekształcenia, omówione zostaną aspekty prawne związane z wykorzystaniem zapisu windykacyjnego dla skutecznego rozporządzenia przez jedynego udziałowca udziałami w nowo powstałej spółce, w drodze czynności prawnej mortis causa, tj. poprzez ustanowienie zapisu windykacyjnego.

Przedsiębiorstwo jako przedmiot zapisu windykacyjnego a zachowanie tożsamości działalności gospodarczej z działalnością zmarłego zapisodawcy (przedsiębiorcy indywidualnego)

Dalszą część rozważań wypada poprzedzić przypomnieniem definicji przedsiębiorstwa. Słusznie podkreśla się w doktrynie, że przedsiębiorstwo jako kategoria prawna może występować w trzech znaczeniach, tj. podmiotowym¹⁵, funkcjonalnym i przedmiotowym¹⁶. Z punktu widzenia prezentowanych poglądów, szczególnie istotne pozostają dwa ostatnie spośród wymienionych znaczeń i z tego też powodu należy im poświęcić odrębną uwagę.

Nie ulega wątpliwości, że pod pojęciem przedsiębiorstwa w jego znaczeniu funkcjonalnym rozumie się stałe (zawodowe, we własnym imieniu, w sposób zorganizowany i ciągły) wykonywanie określonej działalności gospodarczej o charakterze zarobkowym¹⁷. Należy niezwłocznie podkreślić, że na potrzeby rozważań dotyczących możliwości kontynuowania działalności gospodarczej zmarłego przedsiębiorcy przez jego spadkobierców, a zatem ukazujących losy przedsiębiorstwa, przechodzącego na osoby dotychczas niezwiązane z tym przedsiębiorstwem w sposób bezpośredni, funkcjonalne znaczenie prezentowanego pojęcia rozumiemy nieco szerzej, a mianowicie jako możliwość prowadzenia przez spadkobierców zmarłego przedsiębiorcy indywidualnego tej samej działalności gospodarczej. W takim zaś kontekście, oba te znaczenia należy w naszej ocenie wyraźnie odróżniać¹⁸.

Przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym rozumiane jest tymczasem jako kompleks majątkowy, przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej (jej substrat). W tym też sensie pozostaje ono zdefiniowane w przepisie art. 55¹ KC, zgodnie z którym przedsiębiorstwo to zorganizowany zespół składników niematerialnych oraz materialnych, przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej, obejmujący w szczególności: oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa), własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości, prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych, wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne, koncesje, licencje i zezwolenia, patenty i inne prawa własności przemysłowej, majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne, tajemnice przedsiębiorstwa oraz księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Niezależnie od spornych w nauce prawa cywilnego zapatrywań co do charakteru prawnego przedsiębiorstwa w rozumieniu komentowanego przepisu¹⁹, opowiadamy się za przeważającym w doktrynie stanowiskiem, że stanowi ono samoistne, niematerialne dobro prawne, o charakterze majątkowym i w takim też charakterze występuje w obrocie²⁰. Co za tym idzie, nie należy traktować przedsiębiorstwa jako zbioru rzeczy (universitas rei) czy zbioru praw (universitas iuris), ani tym bardziej nie można [...]