Abstrakt

W niniejszym artykule analizie poddano instytucję konkubinatu. Nie została ona uregulowana w obowiązujących przepisach prawnych, jednak częstotliwość występowania relacji opartych na konkubinacie wymaga dookreślenia prawnych aspektów funkcjonowania tego typu relacji. W artykule omówiono aspekty majątkowe i podatkowe konkubinatu, zasady dziedziczenia konkubentów oraz relacje między rodzicami a dziećmi.

Wprowadzenie

Problematyka prawna konkubinatu czy też związków nieformalnych istnieje tak długo, jak istnieje instytucja prawem usankcjonowana jaką jest małżeństwo, czyli właściwie od zawsze. Konkubinat jako związek nieformalny dwojga osób odmiennej płci wzbudził zainteresowanie jurystów w starożytnym Rzymie. Był to trwały związek dwojga wolnych osób, związany i utrzymywany z zamiarem jako związek pozamałżeński. Jako zjawisko społeczne faktyczne pozostawało obojętne dla prawa. Bardzo często chodziło o związek mężczyzn z kobietami, z którymi małżeństwo było niedopuszczalne, np. małżeństwa między senatorami a wyzwoleńcami. Nic nie stało na przeszkodzie, aby osoby te pozostawały w związku nieformalnym. Konkubinat był o wiele dogodniejszym związkiem dla mężczyzny, konkubina nie miała pozycji prawem zagwarantowanej dla żony tak pod względem statusu (honor matrimonii), jak i majątkowym. Jak zauważa się w literaturze przedmiotu, konkubinat w starożytnym Rzymie nie przysparzał społecznych negatywnych konsekwencji, w związkach tego rodzaju pozostawali niektórzy cesarze po śmierci swoich żon¹.

Nie może ujść uwadze prawników okoliczność, że po przemianach ustrojowych społecznych i ekonomicznych w Polsce nastąpiła obyczajowa liberalizacja w podejściu do konkubinatu rozumianego jako związków heteroseksualnych i homoseksualnych. Na potrzeby tego artykułu należy zauważyć na samym wstępie rozróżnienie pojęciowe pomiędzy nieformalnym związkiem heteroseksualnym a homoseksualnym. Tradycyjnie nieformalny związek heteroseksualny jest określany jako konkubinat, natomiast nieformalny związek homoseksualny będzie określany jako związek partnerski lub nieformalny. Warto w tym miejscu przytoczyć pogląd, jaki w tym zakresie wyraził Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 23.2.2007 r.² polegający na przyjęciu, że pod pojęciem konkubinatu należy rozumieć stabilną, faktyczną wspólnotę osobisto-majątkową dwojga osób. Bez znaczenia we wspomnianym aspekcie jest płeć. Natomiast warto zauważyć, że konkubinat w ujęciu potocznym – językowym jest to trwały związek i pożycie mężczyzny z kobietą bez zawarcia związku małżeńskiego³. Ponieważ prawo polskie nie zna instytucji małżeństwa osób tej samej płci, to związek homoseksualny należy w powyższym ujęciu zdefiniować jako trwały związek i pożycie dwojga osób tej samej płci. Mając powyższe na uwadze na potrzeby tego artykułu pod pojęciem konkubinat należy rozumieć związki heteroseksualne i homoseksualne.

Należy podkreślić, że konkubinat jako stan faktyczny nie podlega żadnej regulacji prawnej. W związku z tym, do konkubinatu nie można zastosować wprost jakiejkolwiek regulacji odnoszącej się do małżeństwa. Zgodnie z art. 18 Konstytucji RP, małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo pozostają pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej. Z przepisu tego wynika jednoznacznie, że konkubinatowi nie przysługuje ochrona i pomoc ze strony państwa. Jednak nie oznacza to, że pewne stany faktyczne konkubinatu nie będą korzystały z ochrony przewidzianej w przepisach niższego rzędu, np. KRO w części dotyczącej sprawowania władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi konkubentów.

W tym miejscu wydaje się konieczne wskazanie przyczyn, dla których dwoje osób decyduje się na życie w konkubinacie. Jeśli chodzi o osoby tej samej płci, to sytuacja jest prosta. Prawo polskie nie przewiduje małżeństw homoseksualnych, co znajduje wyraz w art. 1 § 1 KRO, zgodnie z którym małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują w związek małżeński. Natomiast w przypadku osób różnej płci sprawa jest bardziej skomplikowana. Z praktyki można przykładowo wskazać następujące przyczyny pozostawania mężczyzny i kobiety w konkubinacie:

• niechęć do formalizowania związku, na zasadzie, że „papier” niczego tu nie zmieni i legalizacja związku nie wpływa na jego trwałość;
• jedna z osób pozostających w konkubinacie z różnych przyczyn nie chce lub nie może tego związku formalizować, a druga godzi się na to;
• kwestie wynikające z uprzywilejowania podatkowego i socjalnego osób samotnie wychowujących dzieci.

Wzajemne uprawnienia i obowiązki małżonków i konkubentów

Z punktu widzenia prawnego, w literaturze przedmiotu przyjmuje się, że elementami wyróżniającymi konkubinat są: więź gospodarcza, wspólne mieszkanie, więź fizyczna i emocjonalna⁴. Nie ma żadnych przeszkód, aby elementy te były również uznane jako wyróżniające związek dwojga osób tej samej płci⁵.

Jako więź gospodarczą należy przyjąć tradycyjnie rozumianą więź w postaci prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego, co oznaczać będzie miejsce, w którym małżonkowie zaspokajają swoje codzienne potrzeby bytowe. Z tak rozumianą więzią gospodarczą nierozerwalne jest wspólne mieszkanie. W sensie faktycznym chodzi o wspólne faktyczne mieszkanie „pod jednym dachem”. Przykładowo, można wskazać, że chodzić tutaj będzie o wspólne spędzanie czasu, dzielenie zainteresowań, spożywanie posiłków, zakupy codzienne, przyjmowanie gości. Natomiast w sensie prawnym będzie to oznaczało faktyczne zamieszkanie w danej miejscowości z zamiarem stałego pobytu w rozumieniu art. 25 KC. Jako więź fizyczną i emocjonalną należy rozumieć pożycie cielesne, wzajemną miłość, szacunek, okazywanie sobie pomocy. Jednak elementy te, jako prawnie nieuregulowane, nie tworzą wzajemnych praw i obowiązków, jakie wiążą małżonków. Chodzi tutaj o sferę uregulowaną w Dziale II KRO – Prawa i obowiązki małżonków, a więc prawa i obowiązki niemajątkowe i majątkowe. Do pierwszej grupy należy zaliczyć: wspólne pożycie i miejsce zamieszkania, obowiązek wierności, obowiązek wzajemnej pomocy i współdziałania dla dobra rodziny, kwestie związane z nazwiskiem. Do drugiej grupy należy zaliczyć: obowiązek przyczyniania się do utrzymania rodziny, uprawnienie do korzystania z mieszkania i przedmiotów urządzenia domowego, upoważnienie do działania w sprawach zwykłego zarządu, odpowiedzialność solidarna małżonków. Jak nietrudno zauważyć, część praw i obowiązków określonych dla małżonków może znaleźć zastosowanie dla konkubinatu i bez wątpienia będą to: wspólne pożycie, zamieszkanie, obowiązek wierności, współdziałania, pomocy, przyczyniania się do utrzymania związku, uprawnienie do korzystania z mieszkania i przedmiotów urządzenia domowego. Natomiast konkubenci nie będą mogli ustanowić solidarnej odpowiedzialności i uprawnienia do działania w sprawach zwykłego zarządu. Jedynie można uznać, że konkubenci będą mogli posłużyć się innymi instytucjami przewidzianymi przez prawo cywilne, a mianowicie mogą sobie wzajemnie udzielać gwarancji, poręczeń, ale w indywidualnych sprawach oraz pełnomocnictw. Przy zaciąganiu zobowiązań kredytowych przez jednego z nich drugi będzie mógł udzielić poręczenia. Jednak mając na uwadze różnorodność stosunków zobowiązaniowych nie wydaje się możliwe udzielenie poręczenia lub gwarancji blankietowej. Nie ma przeszkód, aby konkubenci udzielali sobie pełnomocnictw upoważniających do załatwiania poszczególnych spraw, można sobie wyobrazić udzielenie pełnomocnictwa prowadzenia określonego rodzaju spraw lub też do prowadzenia ogółu spraw. W tym miejscu należy zauważyć, że [...]