Abstrakt

Po ponad sześciu latach od dokonania jednej z najobszerniejszych nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego¹ mamy do czynienia z kolejną – równie obszerną i poważną – nowelizacją kodeksu, dokonaną mocą ustawy z 16.9.2011 r. – o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw², która wchodzi w życie 3.5.2012 r.³ W części I opracowania – MoP Nr 1 i 2/2012 – są przedstawione nowe uregulowania w zakresie postępowania rozpoznawczego. W niniejszym artykule omówione zostały zagadnienia udziału w postępowaniu organizacji pozarządowych, wpływu ogłoszenia upadłości na postępowanie cywilne, środków zaskarżenia oraz pozostałe zmiany w postępowaniu rozpoznawczym. W numerach 3 i 4/2012 przedstawione zostaną zmiany w zakresie postępowania zabezpieczającego i egzekucyjnego.

Udział w postępowaniu organizacji pozarządowych

Udział w postępowaniu cywilnym innych podmiotów niż strony procesowe (uczestnicy postępowania nieprocesowego czy strony postępowania egzekucyjnego), a w szczególności możność wszczynania przez te podmioty postępowania wiąże się z zasadą dyspozycyjności (rozporządzalności). Zasada ta – i przeciwna jej zasada oficjalności (czyli działania z urzędu) – rządzi kwestią, komu służy możność rozporządzania przedmiotem postępowania oraz środkami zaczepnymi i obronnymi w postępowaniu. Jeżeli możność ta służy podmiotom, których sfery prawnej dotyczy postępowanie, mówimy o zasadzie dyspozycyjności, jeżeli natomiast służy ona czynnikom oficjalnym, jak przede wszystkim sądowi i prokuratorowi, mówimy o zasadzie oficjalności. Dyspozycyjność odnosząca się do przedmiotu postępowania nosi nazwę dyspozycyjności materialnej, dyspozycyjność zaś odnosząca się do środków zaczepnych i obronnych to dyspozycyjność formalna⁴. Do zakresu dyspozycyjności materialnej należy przede wszystkim akt wszczęcia postępowania, lecz również takie akty, jak zakreślenie granic poszukiwanej ochrony prawnej, zmiana żądania udzielenia ochrony prawnej, cofnięcie pozwu albo wniosku wszczynającego postępowanie.

W procesie wszczęcie postępowania może nastąpić tylko przez wytoczenie powództwa lub skierowanie do sądu wniosku zastępującego pozew (np. w sprawach z za­kresu prawa pracy, wniosek pracownika o polubowne załatwienie sprawy przed komisją pojednawczą przekazany w razie niezawarcia ugody przez komisję na żądanie pracownika sądowi pracy) oraz przez wniesienie do sądu odwołania od decyzji administracyjnej (np. odwołanie od decyzji i zażalenie od postanowienia prezesów określonych urzędów, m.in. Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów albo odwołanie ubezpieczonego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych od decyzji organu rentowego⁵), nie może zaś nastąpić z urzędu. Jednak powództwo może wytoczyć nie tylko podmiot, którego sfery prawnej dotyczy sprawa, ale także inny podmiot (prokurator – art. 7 oraz 55 i n. KPC, organ państwowy – np. Rzecznik Praw Obywatelskich lub inny organ, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze, a także organizacja społeczna – po wejściu w życie omawianej nowelizacji, organizacja pozarządowa).

W obowiązującym stanie prawnym brak jest legalnej definicji pojęcia organizacji społecznej, odnoszącej się do wszystkich stosunków prawnych. Pomimo, że w postępowaniu cywilnym mogą brać udział jedynie organizacje społeczne, które spełniają warunki określone w KPC, to i w tym kodeksie nie występuje definicja tego pojęcia⁶. W doktrynie przyjmuje się, że przez organizacje społeczne należy rozumieć wszelkie trwałe, dobrowolne zrzeszenia osób fizycznych i prawnych, tzn. takie grupy tych podmiotów, które są związane wspólnym celem i stałą więzią organizacyjną, niewchodzące w skład aparatu państwowego i niebędące zarazem spółkami prawa prywatnego; od tych ostatnich odróżnia je dążenie do ochrony także interesu społecznego, a nie tylko interesu swoich członków⁷.

W praktyce organizacjami społecznymi występującymi w postępowaniu cywilnym są najczęściej szczególne formy zrzeszeń w postaci stowarzyszeń, lecz zalicza się do nich również związki zawodowe, organizacje pracodawców, organizacje promujące rozwój lokalny, a także organizacje o charakterze politycznym⁸. Natomiast dyskusyjna była kwestia uznania fundacji za organizacje społeczne.

Wskazane wątpliwości interpretacyjne oraz niespójność unormowań spowodowana kolejnymi nowelizacjami Kodeksu sprawiła, że twórcy nowelizacji postanowili zastąpić pojęcie „organizacji społecznych” innym, występującym w ustawie z 24.4.2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie⁹ pojęciem „organizacji pozarządowych”. Jego zakres jest dostatecznie szeroki, aby objąć wszystkie jednostki mieszczące się w dotychczasowym określeniu „organizacje społeczne”, w tym związki zawodowe, a zarazem pozwala ono uniknąć dotychczasowych wątpliwości co do przynależności do kręgu organizacji społecznych np. fundacji. Proponowane określenie koresponduje również z szeroko stosowanym obecnie pojęciem „sektora pozarządowego”¹⁰.

Konsekwencją tej zmiany jest modyfikacja wszystkich przepisów KPC, które operowały terminem „organizacja społeczna”. Jeżeli chodzi o kwestie merytoryczne, w pierwszej kolejności skorygowano brzmienie art. 8, co wychodzi naprzeciw wypowiedziom literatury o nieprawidłowości jego dotychczasowego sformułowania, w myśl którego organizacja społeczna może spowodować wszczęcie postępowania, ponieważ organizacja ta wytaczając powództwo, sama wszczyna proces (uwaga ta dotyczy również prokuratora, który zgodnie z art. 7 może żądać wszczęcia postępowania, podczas gdy prokurator wytaczając powództwo także sam wszczyna proces, czego już nie sprostowano)¹¹.

Dotychczasowe brzmienie przepisów art. 61 i 62 KPC powoduje, że organizacjom społecznym przysługuje upra­wnienie do wytoczenia powództwa na rzecz obywatela bez jego wiedzy, a nawet wbrew jego woli. Rozwiązanie takie stawia organizacje w roli zbliżonej do organu państwowego, jak prokuratora czy Rzecznika Praw Obywatelskich lub inspektora pracy i stanowi daleko idące odstępstwo od podstawowych dla procesu cywilnego zasad kontradyktoryjności i dyspozycyjności. W literaturze podnoszono, że organizacje społeczne uczestniczące w postępowaniu cywilnym powinny pełnić rolę służebną, a nie nadrzędną, w stosunku do podmiotów, których praw i obowiązków dotyczy postępowanie. Stąd postulowano, że właściwe jest przyznanie im statusu zbliżonego do statusu interwenienta ubocznego. Organizacja społeczna powinna być bowiem, w pierwszym rzędzie, „pomocnikiem strony”¹². Dlatego w nowym brzmieniu art. 61 § 1 wskazano, że [...]