Abstrakt

Polecenie przelewu jest jedną z najczęściej spotykanych form bezgotówkowych rozliczeń pieniężnych¹. W dniu 24.10.2011 r. weszła w życie ustawa z 19.8.2011 r. o usługach płatniczych². Ustawa ta wdraża dyrektywę 2007/64/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 13.11.2007 r. w sprawie usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznego³, jak również części dyrektywalnej rozporządzenia z 19.9.2009 r. Nr 924/2009 w sprawie płatności transgranicznych we Wspólnocie⁴. UsłPłU znacznie poszerzyła zakres dotychczasowej regulacji polecenia przelewu, zawartej w ustawie z 29.8.1997 r. - Prawo bankowe⁵, wprowadziła też szereg zmian. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie konstrukcji prawnej polecenia przelewu w świetle nowych przepisów.

Wprowadzenie

Nowe przepisy wprowadzają nową terminologię, niepokrywającą się z konwencjami terminologicznymi przyjętymi na tle Prawa bankowego⁶. Dlatego celowe będzie wyjaśnienie, że w dalszych rozważaniach przez dostawcę usług płatniczych rozumieć będziemy podmiot wykonujący działalność w zakresie świadczenia usług płatniczych, w tym bank, oddział banku zagranicznego, instytucję kredytową, instytucję płatniczą, instytucję pieniądza elektronicznego, spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową, NBP, biuro usług płatniczych (art. 4 ust. 1 UsłPłU). Płatnikiem (art. 2 pkt 22 PrBank) jest osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, składająca zlecenie płatnicze (płatnikiem jest też dłużnik polecenia przelewu w rozumieniu art. 63c PrBank). Natomiast odbiorcą przelewu (art. 2 pkt 18 UsłPłU) jest osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, będąca odbiorcą środków pieniężnych stanowiących przedmiot transakcji płatniczej (odbiorcą przelewu jest więc wierzyciel polecenia przelewu w rozumieniu art. 63c PrBank).

W judykaturze i nauce prawa rozważane są m.in. następujące problemy dotyczące polecenia przelewu:

1) podstawy prawnej (zasady) odpowiedzialności dostawców usług płatniczych wobec płatnika i odbiorcy przelewu;

2) zakresu staranności wymaganej z jednej strony od płatnika i odbiorcy przelewu, z drugiej – od dostawców usług płatniczych, zwłaszcza co się tyczy wskazania odbiorcy przelewu przez płatnika i jego identyfikacji przez dostawcę usług płatniczych;

3) zakresu odpowiedzialności dostawcy usług płatniczych za niewłaściwie wykonane polecenie przelewu⁷.

Konsekwencje prawne złożenia polecenia przelewu

Złożenie polecenia przelewu przez płatnika powoduje powstanie złożonego stosunku prawnego łączącego tego płatnika, jego dostawcę usług płatniczych, dostawcę usług płatniczych odbiorcy przelewu, odbiorcy przelewu i ewentualnie wskazane wyżej podmioty współpracujące w realizacji przelewu.

W najprostszym przypadku płatnika i odbiorcę przelewu obsługuje ten sam dostawca usług płatniczych. Bardziej złożona jest sytuacja, gdy rachunki płatnika i odbiorcy prowadzone są przez dwóch różnych dostawców. W obrocie bankowym, w takiej sytuacji w wykonaniu polecenia przelewu może uczestniczyć wiele banków, w tym NBP oraz izby rozliczeniowe. W polskim systemie bankowym rozliczenia te, w tym kompensata, są realizowane przez Krajową Izbę Rozliczeniową S.A.⁸ z siedzibą w Warszawie, której akcjonariuszami są – obok niektórych (większych) banków – także NBP oraz Związek Banków Polskich⁹. Współpracujące w rozliczeniu banki (w tym bank centralny, tzw. pośrednik rozliczeniowy, w szczególności „izba rozliczeniowa”) powiązane są ze sobą siecią odpowiednich umów rachunku bankowego (rachunków międzybankowych innych), umożliwiających ich sukcesywne obciążanie i uznawanie w wyniku wykonania zlecenia (polecenia) rozliczeniowego¹⁰.

W stanie tym, w typowej konfiguracji, w realizacji polecenia przelewu uczestniczą (oprócz płatnika i odbiorcy):

1) dostawca usług płatniczych dla płatnika (bank A prowadzący rachunek tego klienta posiadający swój rachunek w NBP),

2) Narodowy Bank Polski prowadzący rachunek banku A i B,

3) dostawca usług płatniczych dla odbiorcy przelewu (bank B)¹¹.

W przypadku najbardziej skomplikowanym w realizacji „bankowego” polecenia przelewu może uczestniczyć (oprócz płatnika i odbiorcy):

1) dostawca usług płatniczych dla płatnika (bank A prowadzący rachunek tego klienta posiadający swój rachunek w banku innym, niż Narodowy Bank Polski, a nieposiadający rachunku w NBP);

2) bank B posiadający swój rachunek w NBP, a prowadzący rachunek banku A;

3) NBP prowadzący rachunek banku A i B;

4) bank C posiadający rachunek w NBP, a prowadzący rachunek banku D obsługującego odbiorcę przelewu;

5) dostawca usług płatniczych dla odbiorcy przelewu (bank D)¹².

Dodać tu należy, że izba rozliczeniowa uczestniczy w realizacji przelewu, jeżeli dany przelew jest realizowany zbiorczo, wraz z innymi rozliczeniami. W przypadku takim dokonywana jest wielostronna kompensata (tzw. clearing) wzajemnych wierzytelności uczestników systemu rozrachunków międzybankowych, w wyniku której następuje ustalenie stanu wierzytelności przysługującej każdemu z banków względem pozostałych. Cechą specyficzną kompensaty, o której mowa, jest to, iż jest ona [...]