Abstrakt
Niniejszy artykuł dotyczy zagadnień związanych ze zdolnością sądową oddziałów przedsiębiorców zagranicznych. Kwestie dotyczące zdolności sądowej, względnie braków w zakresie tej zdolności, mogą budzić wątpliwości, co potwierdza praktyka orzecznicza oraz piśmiennictwo. Wymóg posiadania zdolności sądowej dotyczy nie tylko strony procesu, ale i innych podmiotów postępowania, jak np. interwenienta ubocznego, czy uczestnika postępowania nieprocesowego. Występowanie w procesie jako strona, sięga również norm prawa prywatnego międzynarodowego. W pierwszej kolejności, przedstawione zostały wskazówki dotyczące ustalania zdolności sądowej osób fizycznych i prawnych według zasad ogólnych KPC oraz oceny jej posiadania przez cudzoziemców, zagraniczne osoby prawne i jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, a następnie kryteria stosowane przy ocenie zdolności sądowej oddziałów przedsiębiorstw zagranicznych, z uwzględnieniem przepisów szczególnych.
Przesłanki zdolności sądowej
O zdolności sądowej stanowi meriti art. 64 § 1 i 11 KPC, zgodnie z którym każda osoba fizyczna i prawna ma zdolność występowania w procesie jako strona (zdolność sądowa). Zdolność sądową mają także jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną1. Stosownie z kolei do art. 65 § 1 KPC, także w brzmieniu nadanym ZmKPCU, zdolność do czynności procesowych (zdolność procesową) mają osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 64 § 11. Artykuł 64 KPC, zwłaszcza w § 1, nie wydaje się wprowadzać jakiejś zawiłej regulacji. Jednak, jak może się okazać w praktyce obrotu gospodarczego, in concreto kwestie związane z ustaleniem zdolności sądowej, budzić mogą wątpliwości. Jak stwierdzono w piśmiennictwie2, przepis art. 64 KPC kładzie nacisk na określenie, jakie podmioty posiadają zdolność sądową, zaś samo pojęcie definiuje lapidarnie jako „zdolność występowania w procesie”. Wymóg posiadania zdolności sądowej dotyczy nie tylko strony procesu, ale każdego uczestnika postępowania cywilnego (m.in. interwenienta ubocznego, uczestnika postępowania nieprocesowego). Najłatwiej zatem stwierdzić negatywnie, że zdolność sądowa jest to cecha (kwalifikacja prawna) podmiotu, której brak uniemożliwia występowanie w postępowaniu cywilnym. Innymi słowy, jest to zdolność do zajmowania pozycji podmiotu postępowania cywilnego. Zdolność sądowa jest procesowym atrybutem zdolności prawnej. Każdy, kto posiada zdolność prawną, ma zdolność sądową. Natomiast na podstawie przepisów szczególnych zdolność do występowania w konkretnych postępowaniach w charakterze strony (np. ww. art. 460 KPC) oraz przepisy KSH (np. art. 422 § 2 pkt 13) lub uczestnika, posiadają jednostki organizacyjne lub organy osób prawnych, które zdolności prawnej nie posiadają.
Przepisy KPC mają także zastosowanie do oceny zdolności sądowej obywateli państw obcych, zagranicznych osób prawnych oraz bezpaństwowców. Zgodnie z art. 1117 § 1 KPC, zdolność sądową cudzoziemców, zagranicznych osób prawnych i jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi określa się według prawa właściwego dla ich zdolności prawnej. Zdolność procesową podmiotów wymienionych w § 1 określa się według prawa właściwego dla ich zdolności do czynności prawnych (§ 2). Jak zapisano w art. 1117 § 3 KPC, cudzoziemiec niemający zdolności procesowej według prawa wskazanego w § 2 może dokonywać czynności procesowych przed sądem polskim, jeżeli miałby zdolność procesową według prawa polskiego.
| Według poprzedniego brzmienia art. 1117 § 1 KPC, do oceny zdolności sądowej i procesowej obywateli państw obcych, zagranicznych osób prawnych oraz zagranicznych jednostek nieposiadających osobowości prawnej, verba legis należało stosować odpowiednie przepisy KPC, a to art. 64-71 (zgodnie z zasadą lex fori processualis)4. Wymienione unormowania kodeksowe odnosiły się także do oceny zdolności sądowej i procesowej bezpaństwowców5. Takie rozwiązanie stanowiło wyraz równouprawnienia w zakresie zdolności sądowej i procesowej obywateli polskich i cudzoziemców. Należy mieć oczywiście przy tym na uwadze związki pomiędzy instytucją zdolności prawnej i zdolności sądowej oraz zdolności do czynności prawnych i zdolności procesowej, a także problematykę stosowania prawa obcego. Co wiąże się z kolei z poszukiwaniem właściwej normy kolizyjnej i następnie zastosowaniem odpowiedniej normy prawa. W rezultacie, konieczność posługiwania się w konkretnych przypadkach unormowaniami szczegółowymi, zawartymi w umowach bilateralnych lub multilateralnych, a w ich braku przepisami prawa prywatnego międzynarodowego, była w nauce oceniana niejednoznacznie. |
Przepis art. 1117 KPC zawiera regulacje wskazujące prawo właściwe dla oceny zdolności sądowej i procesowej cudzoziemców, zagranicznych osób prawnych i jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi. Odpowiednio, zdolność sądową wymienionych podmiotów należy określać według prawa właściwego dla ich zdolności prawnej (art. 1117 § 1 KPC), zaś zdolność procesową według prawa właściwego dla ich zdolności do czynności prawnych (art. 1117 § 2 KPC). Przy czym, cudzoziemiec niemający zdolności procesowej według prawa właściwego dla jego zdolności do czynności prawnych może dokonywać czynności procesowych przed sądem polskim, gdy taką zdolność procesową posiada w świetle prawa polskiego (art. 1117 § 3 KPC). Obowiązek ustalenia, na podstawie norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, prawa właściwego w przedmiocie zdolności sądowej i procesowej, spoczywa w każdym przypadku na organie rozstrzygającym6. Przyjmuje się, że zdolność procesowa w świetle art. 1117 KPC obejmuje także zdolność do wszczęcia postępowania egzekucyjnego. Brak w zakresie zdolności sądowej bądź procesowej podmiotów zagranicznych, występujących w postępowaniu cywilnym przed polskim sądem, pociąga za sobą skutki przewidziane w art. 199 KPC. Zgodnie z art. 70 § 1 KPC, jeżeli braki w zakresie zdolności sądowej lub procesowej albo w składzie właściwych organów dają się uzupełnić, sąd wyznaczy w tym celu odpowiedni termin. W wypadkach, w których ustanowienie przedstawiciela ustawowego powinno nastąpić z urzędu, sąd zwraca się o to do właściwego sądu opiekuńczego. Z kolei art. 70 § 2 KPC stanowi, że sąd może dopuścić tymczasowo do czynności stronę niemającą zdolności sądowej lub procesowej albo osobę niemającą należytego ustawowego umocowania, z zastrzeżeniem, że przed upływem wyznaczonego terminu braki będą uzupełnione, a czynności zatwierdzone przez powołaną do tego osobę. Przy spełnieniu natomiast przesłanek z art. 69 KPC, sąd na wniosek strony przeciwnej ustanowi kuratora dla nieposiadającego zdolności procesowej, np. cudzoziemca, który nie ma przedstawiciela ustawowego, jak również dla strony niemającej organu powołanego do jej reprezentowania, jeżeli strona ta podejmuje przeciwko drugiej stronie czynność procesową niecierpiącą zwłoki. Pokrótce rzecz ujmując, niedopuszczalność drogi sądowej może mieć charakter pierwotny, tj. [...]