Abstrakt

Potrącenie wierzytelności stanowi jedno ze zdarzeń powodujących efektywne zaspokojenie wierzyciela, który uzyskuje taką samą korzyść, jaką przynosi mu wykonanie zobowiązania Autor omawia problematykę zarzutu potrącenia jako podstawy powództwa o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego wydanego na rzecz syndyka masy upadłości na tle wypowiedzi orzecznictwa i doktryny, sformułowanych zarówno na gruncie przepisów Prawa upadłościowego z 1934 r.¹, jak i przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego z 2003 r.²

Wprowadzenie (uwagi ogólne)

Tytułowa problematyka wymaga przedstawienia podstawowych zasad regulujących sposób dochodzenia wzajemnych wierzytelności w obrocie powszechnym i w czasie toczącego się postępowania upadłościowego, a przede wszystkim potrącanie wzajemnych wierzytelności przysługujących wierzycielom upadłego i samemu upadłemu. Należy przy tym podkreślić, że w przedmiotowej materii w pełni przydatne będą wypowiedzi orzecznictwa i doktryny formułowane zarówno na gruncie przepisów PrUp, jak i przepisów PrUpN, ponieważ przepisy te są merytorycznie identyczne; jedyną różnicę stanowi uregulowanie zawarte w zd. 2 art. 35 § 2 PrUp i art. 94 ust. 2 PrUpN.

Instytucja ustawowego potrącenia w postaci przyjętej przez polski porządek prawny (najpierw art. 254–262 Kodeksu zobowiązań, a następnie art. 498–505 Kodeksu cywilnego) została ukształtowana już w prawie rzymskim („Corpus Iuris Civilis” Justyniana z 533 r.), które definiowało potrącenie (compensatio) jako „umorzenie wzajemnych wierzytelności jednorodzajowych, wymagalnych i płynnych, w drodze jednostronnego oświadczenia woli odnoszącego skutek ex tunc” (według natomiast ogólniejszej definicji Modestinusa: compensatio est debiti et crediti inter se contributio).

Potrącenie wierzytelności, tak jak i spełnienie świadczenia zgodnie z jego treścią, stanowi jedno ze zdarzeń powodujących efektywne zaspokojenie wierzyciela, uzyskuje on bowiem w zasadzie taką samą korzyść, jaką przynosi mu wykonanie zobowiązania (wprawdzie żaden z wierzycieli nie uzyskuje świadczenia, zostaje jednak zwolniony z zobowiązania do wysokości wierzytelności niższej). Potrącenie zatem, będąc źródłem wygaśnięcia wzajemnych wierzytelności, pełni przede wszystkim funkcję zapłaty, którą w doktrynie utożsamia się też z funkcją egzekucyjną; skoro bowiem przez dokonanie jednostronnej czynności prawnej wierzyciel umarza swą wierzytelność oraz wierzytelność drugiej strony, to z jego punktu widzenia potrącenie ma walor samodzielnego środka egzekucyjnego, prowadzącego do celu identycznego z tym, jaki pozwoliłaby osiągnąć egzekucja prowadzona przez organy przymusu państwowego. Potrącenie pełni także funkcję gwarancyjną, ponieważ, z jednej strony, umożliwia szybkie zaspokojenie interesu prawnego wierzyciela dokonującego potrącenia, z drugiej zaś zapewnia uzyskanie zaspokojenia od dłużnika niewypłacalnego, a nawet od dłużnika, co do którego ogłoszono upadłość.

Potrącenie jest czynnością o charakterze prawokształtującym (scil. konstytutywnym), zgodnie bowiem z treścią przepisów art. 498 § 1 i art. 499 zd. 1 KC nie następuje ono ipso iure, z chwilą, gdy wzajemne wierzytelności uzyskają odpowiednie cechy (w doktrynie stan ten nazywany jest fazą kompensacji lub stanem potrącalności), lecz wyłącznie na podstawie oświadczenia jednego z wierzycieli (jest to rozwiązanie przejęte z prawa szwajcarskiego i niemieckiego BGB, w opozycji do prawa francuskiego, które przewiduje potrącenie z mocy prawa lub konstytutywnego orzeczenia sądu). Oświadczenie to może być zasadniczo złożone w dowolnej formie, ponieważ z dniem 25.9.2003 r. przestał obowiązywać art. 75 KC, innych zaś przepisów, które wymagałyby zachowania odpowiedniej formy przy składaniu oświadczenia o potrąceniu, nie ma w obowiązującym porządku prawnym. Na aprobatę zasługuje natomiast stanowisko, wyrażone przez SN w uzasadnieniu wyroku z 28.10.1999 r., II CKN 551/98³, że „oświadczenie o potrąceniu powinno być jednoznaczne i określać wyraźnie wysokość przedstawionej do potrącenia wierzytelności”. Nie oznacza to jednak ani tego, że do potrącenia może być przedstawiona tylko wierzytelność bezsporna, zwana też „płynną”, ani też konieczności zamieszczenia w treści oświadczenia takich wyrażeń jak „potrącam”, „kompensuję”, „dokonuję potrącenia” itp.

Panuje zgoda co do tego, że przepisy prawa materialnego nie uzależniają możliwości złożenia oświadczenia o potrąceniu od tego, czy w odniesieniu do wierzytelności, z której dokonuje się potrącenia, nie toczy się postępowanie sądowe lub egzekucyjne zmierzające do jej zrealizowania, czy też postępowanie takie już się toczy. Sporne jest natomiast, czy zgłoszenie zarzutu potrącenia wzajemnej wierzytelności przez pozwanego jest formą dochodzenia tej wierzytelności, czy tylko środkiem obrony nieprowadzącym w szczególności do powstania stanu sprawy w toku (lis pendens), stanu sprawy osądzonej (res iudicata) oraz do potrzeby stosowania instrumentów dyscypliny procesowej⁴. Osobiście opowiadam się za drugim stanowiskiem z tego przede wszystkim względu, że w sentencji wyroku sąd nie rozstrzyga bezpośrednio o wierzytelności przedstawionej do potrącenia lecz tylko o żądaniu pozwu; zarzut potrącenia stanowi przedmiot rozważań sądu w uzasadnieniu wyroku jako tzw. zagadnienie prejudycjalne.

Złożenie przez pozwanego w toku procesu oświadczenia o potrąceniu wzajemnej wierzytelności, stanowiące jednocześnie zgłoszenie procesowego zarzutu potrącenia, może nastąpić w odpowiedzi na pozew lub w dalszej fazie procesu. Nie ma przy tym znaczenia, czy stan potrącalności wzajemnych wierzytelności powstał przed wszczęciem procesu czy już w toku postępowania i w którym jego stadium⁵.

Złożenie oświadczenia o potrąceniu przez pozwanego po wydaniu przeciwko niemu tytułu egzekucyjnego stanowi zdarzenie, które może być podstawą powództwa przeciwegzekucyjnego (art. 840 § 1 pkt 2 KPC), bez względu na to, kiedy powstał stan potrącalności – po wydaniu tytułu egzekucyjnego czy też wcześniej, nawet jeszcze przed wszczęciem procesu (jest to utrwalone stanowisko orzecznictwa i doktryny).

Jak głosi communis opinio, nie byłoby zgodne z zasadami słuszności, żeby wierzyciel wzajemny upadłego musiał w całości zapłacić swój dług względem upadłego, a z tytułu swej wierzytelności, którą mógł potrącić z owego długu przed ogłoszeniem upadłości, otrzymał tylko „dywidendę”, wypłacaną z podziału funduszów masy pomiędzy wszystkich wierzycieli. Z drugiej jednak strony, potrącenie, jako uprzywilejowany sposób zaspokojenia wzajemnego wierzyciela upadłego, bez względu na innych wierzycieli, nie może być stosowane bez ograniczeń.

Podzielam w pełni zapatrywanie, że „potrącenie, także dokonywane w toku postępowania układowego i upadłościowego, będąc potrąceniem ustawowym, musi odpowiadać – co do zasady – wszystkim przesłankom określonym w bezwzględnie obowiązujących przepisach KC statuujących przesłanki dokonania tej czynności i pociąga za sobą skutki tam przewidziane […]. Prawo upadłościowe i naprawcze zawiera tylko dodatkowe ograniczenia dopuszczalności potrącenia; możliwość wprowadzenia wyłączeń została zresztą zapowiedziana w treści art. 505 pkt 4 KC”⁶. W tym świetle nie powinno ulegać wątpliwości, że ograniczenia potrącenia przewidziane w treści art. 505 pkt 1–3 KC oraz w przepisach szczególnych obowiązują także w postępowaniu upadłościowym, zarówno układowym, jak i likwidacyjnym.

Przepisy art. 34–37 PrUp (obecnie art. 93–96 PrUpN), które odpowiednio modyfikują potrącenie uregulowane w art. 498–505 KC, „stosuje się wyłącznie do potrącenia między wierzytelnością do upadłego i taką wierzytelnością upadłego, która należy do masy upadłości. Jeżeli natomiast potrącenie następuje między wierzytelnością wierzyciela a taką wierzytelnością upadłego, która nie należy do masy upadłości, odbywa się ono na ogólnych zasadach – art. 498–505 KC”⁷. Na ogólnych zasadach dokonywane jest także potrącenie wierzytelności, które powstały dopiero po ogłoszeniu upadłości⁸. W przypadku upadłości zatem o dopuszczalności potrącenia wzajemnych wierzytelności decyduje przede wszystkim czas ich powstania; kryterium to zaś pozwala wyróżnić cztery następujące sytuacje: [...]