Abstrakt

I. Nieważność postępowania jest następstwem kwalifikowanego rodzaju uchybień procesowych w postępowaniu cywilnym. Stanowi najdalej idącą sankcję przewidzianą za naruszenie przepisów prawa procesowego. Przyczyny nieważności przewidziane w art. 379 KPC¹, w przeciwieństwie do innych uchybień, określane są w nauce prawa jako bezwzględne podstawy zaskarżenia orzeczenia². Sąd z urzędu stwierdza bowiem zaistnienie którejkolwiek z ustawowych przesłanek nieważności, niezależnie od podniesienia ich w toku postępowania, objęcia ich zarzutem apelacyjnym, czy podstawą kasacyjną³. Nieważność postępowania może być zarzucona jako podstawa wznowienia postępowania nawet po prawomocnym zakończeniu procesu⁴. Wpływ nieważności na treść orzeczenia stanowi ustawowe założenie, mające charakter niemożliwego do obalenia domniemania ustawowego⁵. Nieważność jest niezależna od przyczyn popełnienia uchybienia oraz wywołanych skutków, w tym wpływu na wynik sprawy i interesu stron. Obie strony procesu mają możliwość powoływania się na przyczynę nieważności, a nie wyłącznie strona, której dotyczyło uchybienie⁶.

Ustawodawca nie definiuje pojęcia „nieważności postępowania”, lecz w sposób enumeratywny wylicza przyczyny powodujące nieważność⁷. Postępowanie dotknięte jest nieważnością m.in. w sytuacji, w której sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu (art. 379 pkt 6 KPC)⁸. Przepis ten nie odnosi się do wszystkich wypadków rozpoznania sprawy z naruszeniem przepisów o właściwości sądów, ponieważ nie zachodzi nieważność postępowania w razie rozpoznania przez sąd rejonowy sprawy, w której sąd okręgowy był właściwy ze względu na wartość przedmiotu sporu⁹. Przewidziana w ustawie sankcja nieważności w razie naruszenia przepisów o właściwości rzeczowej podkreśla ustrojowe znaczenie problematyki zakresu władzy sądowniczej i statusu sędziów. Celowo została sprecyzowana kognicja sądów okręgowych do orzekania m.in. w sprawach o prawa niemajątkowe, czy w sprawach służących ochronie interesów indywidualnych połączonych z ochroną interesu publicznego.

Przesłanki nieważności postępowania wymagają ścisłej interpretacji, w związku z czym odrzuca się zarówno ich wykładnię rozszerzającą, jak i ścieśniającą¹⁰. W doktrynie trafnie zauważa się, że rozszerzanie katalogu nieważności postępowania byłoby wręcz niepożądane, skoro bezwzględny charakter przyczyn nieważności zdecydował o ich skatalogowaniu w kodeksie¹¹. Należy mieć także na względzie, że nieważność postępowania nie pozbawia orzeczenia sądowego skutków prawnych z mocy samego prawa (ex lege), lecz uzasadnia jedynie jego zaskarżenie¹². Znaczenia nieważności postępowania nie należy zatem absolutyzować¹³.

II. W praktyce sądów powszechnych powstają wątpliwości odnośnie do sytuacji, w której rozpoznanie przez sąd rejonowy sprawy należącej do właściwości rzeczowej sądu okręgowego bez względu na wartość przedmiotu sporu jest wynikiem błędnej oceny charakteru sprawy i nieprawidłowego przekazania sprawy do rozpoznania przez sąd okręgowy.

Sąd, który stwierdza swą niewłaściwość [...]