Abstrakt

Prawo autorskie określa się jako zespół przepisów regulujących stosunki społeczne powstające w związku z dokonaniem dzieła o charakterze twórczym. Poszczególne uregulowania prawa autorskiego mają charakter przepisów prawa cywilnego, administracyjnego, finansowego, karnego, międzynarodowego prywatnego itd. Nie stanowią one odrębnej gałęzi prawa, nie wchodzą nawet jako całość do żadnej z wymienionych gałęzi prawa. Główny ich trzon stanowią regulacje prawa cywilnego, gdyż opierają się na zasadzie kreowania cywilnych praw podmiotowych. Przepisy umieszczone w ustawie z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych¹ nie regulują jednak w sposób wyczerpujący całości problematyki związanej z ochroną twórczości, nie zawierają bowiem wszystkich wymaganych norm ogólnych. Prawidłowa ocena prawna umów prawa autorskiego, zdolności do czynności prawnych, zasad naprawienia szkody itp. może być dokonana przy wykorzystaniu Kodeksu cywilnego². Powyższa zasada odnosi się także, jak się wydaje, do kwestii ochrony praw osobistych twórców. Analiza orzecznictwa sądowego oraz wypowiedzi doktryny prawa prowadzi do wniosku, że regulacje zamieszczone w PrAut nie dają pełnej ochrony interesów osobistych twórców i podmiotów uprawnionych z tytułu praw pokrewnych. Wiele z nich może uzyskać ochronę dopiero na podstawie ogólnych regulacji prawa cywilnego dotyczących ochrony dóbr osobistych. W niniejszym artykule omówiono sytuacje, w których istnieje godny ochrony interes podmiotu związany z jego działalnością twórczą o charakterze intelektualnym, nie sięga tam zaś regulacja PrAut.

Wzajemna relacja dóbr osobistych prawa cywilnego i autorskich praw osobistych

PrAut chroni interesy osobiste twórców za pośrednictwem konstrukcji autorskich praw osobistych uregulowanych w art. 16 PrAut, rozwijanych i doprecyzowywanych w niektórych innych regulacjach ustawy, jak np. art. 56, art. 52 ust. 3, art. 32 ust. 2 PrAut. Problemem rozważanym w nauce prawa autorskiego stała się więc wzajemna relacja dóbr osobistych prawa cywilnego (art. 23 KC) oraz autorskich praw osobistych opisanych w art. 16 PrAut.

W praktyce powyższy problem sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy aby chronić dobro osobiste w postaci „twórczości naukowej lub artystycznej” wyraźnie wymienionej w art. 23 KC, twórczość owa musi spełniać wymagania zawarte w art. 1 PrAut, tj. czy musi posiadać ona status działalności twórczej człowieka o indywidualnym charakterze i być ustalona w jakiejkolwiek postaci.

Wydaje się, że dominujący obecnie w literaturze pogląd sprowadza się do tego, że prawa osobiste wymienione w art. 16 PrAut są dobrami osobistymi twórcy, przepis ten zaś szczególnym rozwinięciem treści art. 23 KC³. Konsekwencją przyjęcia tego stanowiska może być wniosek, zgodnie z którym ochrony dóbr osobistych dotyczących twórczości artystycznej można dochodzić o tyle, o ile spełnione są przesłanki z art. 1 PrAut. Przeciwnicy tego poglądu podnoszą, że jak wynika z art. 23 KC in fine ochrona z art. 23 KC jest „niezależna od ochrony przewidzianej w innych przepisach”. Zwolennicy natomiast przytoczonego powyżej stanowiska odpierają zarzut stwierdzeniem, że uniezależnienie ochrony twórczości artystycznej od przesłanek autorskoprawnych spowodowałoby zbyt szerokie rozciągnięcie ochrony prawnej na każdy nawet najmniejszy efekt ludzkiej działalności intelektualnej.

W literaturze przedmiotu rozdziela się kwestię ochrony praw osobistych prawa autorskiego od dóbr osobistych prawa cywilnego. Część autorów odmawia prawom autorskim wskazanym w art. 16 PrAut miana dóbr osobistych⁴, część natomiast prawa autorskie osobiste traktuje jako jeden z podzbiorów zawierający się w szerokiej kategorii dóbr osobistych prawa cywilnego.

A. Wojciechowska⁵ stwierdziła, że treść pojęcia „twórczość naukowa i artystyczna” daleka jest od oczywistości, wymaga więc uściślenia. Istniejące w tym względzie trudności omija się uznając, że wypełniają ją przede wszystkim autorskie dobra osobiste. Wśród przedstawicieli doktryny prawa można wyróżnić przeciwników i zwolenników przynależności dóbr osobistych twórcy do szerszej kategorii dóbr osobistych powszechnego prawa cywilnego. Do grupy zwolenników zawierania się dóbr osobistych twórcy, w szerszej kategorii powszechnego prawa cywilnego zaliczyć można m.in.: E. Wojnicką, S. Rittermana, S. Grzybowskiego, J. Bartę, R. Markiewicza, A. Szpunara, J. Panowcz-Lipską, A. Kopffa. Odmienny pogląd, należący do zdecydowanej mniejszości reprezentowany jest przez J. Błeszyńskiego⁶ i A. Wojciechowską⁷.

Dla S. Grzybowskiego⁸ nie budziło wątpliwości, że autorskie dobra osobiste są tylko szczególnymi dobrami osobistymi powszechnego prawa cywilnego. Również dla A. Szpunara⁹ autorskie dobra osobiste nie stanowiły jakiejś odrębnej kategorii, a były jedynie szczególnymi prawami osobowości powszechnego prawa cywilnego. E. Wojnicka¹⁰ przyłączyła się do dominującego zapatrywania uznającego autorskie dobra osobiste za dobra osobiste powszechnego prawa cywilnego. A. Wojciechowska¹¹ stanęła natomiast na stanowisku, że autorskie dobra osobiste nie stanowią szczególnej egzemplifikacji dobra określanego jako „twórczość naukowa i artystyczna” i pomimo zawarcia w obydwu pojęciach nazwy dobra osobiste nie powinno się dóbr tych utożsamiać, bowiem natura ich jest odmienna.

J. Błeszyński¹² poszukiwał źródeł na uznanie odrębności tych dóbr w monistycznej koncepcji prawa autorskiego. Jego zdaniem, przy ujęciu monistycznym treści prawa autorskiego należy opowiedzieć się za odrębnością dóbr osobistych.

Sąd Najwyższy uznał, że autorskie prawa osobiste są tylko szczególnymi dobrami osobistymi powszechnego prawa cywilnego, nie zaś odrębną kategorią pojęciową. Analogicznie – autorskie prawa osobiste są jedynie szczególnymi prawami osobistymi powszechnego prawa cywilnego¹³. W orzecznictwie wyraźnie stwierdzono, że: „przewidziana w art. 23 i 24 KC ochrona obejmuje również autorskie dobra osobiste”¹⁴ oraz, że: „przepisy ustawy z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (...) regulują zarówno ochronę dóbr osobistych twórców¹⁵, jak i ich autorskich praw majątkowych¹⁶. Nie znaczy to jednak, że stanowią one wyłączną podstawę dochodzenia tych roszczeń. W myśl bowiem art. 24 § 3 KC reguły odpowiedzialności kodeksowej pozostają w kumulatywnym zbiegu ze wskazanymi przepisami ustawy o prawie autorskim z 1994 r., co oznacza, że środki ochrony przewidziane jednymi i drugimi przepisami mogły być w sprawie stosowane zarówno kumulatywnie, jak i alternatywnie. Decydujący w tej mierze powinien być wybór osoby zainteresowanej”¹⁷.

Zakres znaczeniowy pojęcia dobra osobistego – „twórczość naukowa i artystyczna”

Rozważając w literaturze problem zakresu ochrony „twórczości artystycznej i naukowej” wymienionej w art. 23 KC wskazywano, że [...]