Abstrakt

Niniejszy artykuł poświęcony jest rozstrzygnięciu kwestii charakteru prawnego powództw o ustalenie macierzyństwa. Możliwe do przyjęcia są dwie koncepcje, rodzące różne skutki prawne. Po pierwsze, zaliczenie powództw o ustalenie macierzyństwa (a także tożsamych rodzajowo powództw o ustalenie ojcostwa) do powództw o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa, a tym samym przyjęcie, że wyrok je uwzględniający jest wyrokiem kształtującym. Druga możliwość, to przyjęcie, że omawiane powództwa należą do grupy powództw o ustalenie stosunku prawnego lub prawa, a wyrok je uwzględniający ma charakter deklaratywny. Autor analizuje argumenty przytaczane za stanowiskiem uznającym omawiane powództwa za powództwa o ukształtowanie, uznając je w konkluzji za nietrafne, nie uzasadniają one bowiem odejścia od wykładni językowej przepisów. De lege lata omawiane powództwa są więc powództwami o ustalenie stosunku prawnego lub prawa.

Wprowadzenie

W doktrynie prawa cywilnego procesowego wyróżnia się trzy zasadnicze rodzaje powództw:

• powództwa o świadczenie;
• powództwa o ustalenie stosunku prawnego lub prawa;
• powództwa o ukształtowanie stosunku prawego lub prawa¹.

Klasyfikacja powyższa została powszechnie przyjęta i nie wzbudza kontrowersji. Problem pojawia się przy zaliczaniu poszczególnych powództw do jednej z wymienionych powyżej kategorii. Kontrowersje wzbudza zwłaszcza kwestia charakteru prawnego powództw o ustalenie pochodzenia dziecka.

Spór na tym tle narodził się na gruncie regulacji dotyczących powództw o ustalenie ojcostwa, tj. powództwa o ustalenie sensu stricto oraz powództwa o ustalenie negatywne (zaprzeczenie)². W doktrynie i judykaturze zaprezentowane zostały w tej mierze dwa zasadnicze stanowiska. Zgodnie z pierwszym z nich, powództwa te należą do grupy powództw o ustalenie stosunku prawnego lub prawa, z kolei według koncepcji drugiej są to powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa³. Warto wspomnieć także o trzecim, odosobnionym stanowisku zgodnie, z którym powództwa te, w zależności od sytuacji, mają charakter powództw o ustalenie albo o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa⁴. Spór ten nie wygasł do dnia dzisiejszego⁵. W nawiązaniu do wspomnianego powyżej sporu istnieją kontrowersje dotyczące charakteru prawnego powództw o ustalenie macierzyństwa.

Macierzyństwo, do niedawna, nie było uregulowane normatywnie⁶, pomimo tego w doktrynie i orzecznictwie dopuszczalność jego sądowego ustalenia nie budziła wątpliwości. Zdarzały się bowiem sytuacje, w których było to konieczne, np. w razie zamiany dzieci w szpitalu. Ustalenie to zaś, jak wskazywano, ma podstawowe znaczenie dla określenia stanu cywilnego dziecka, gdyż jest ono przesłanką ustalenia ojcostwa⁷.

O ile jednak dopuszczalność tego rodzaju powództw nie budziła wątpliwości, o tyle ich charakter, jak zasygnalizowano na wstępie, był przedmiotem kontrowersji. Z uwagi na to, że powództwa o ustalenie macierzyństwa mają niewątpliwie ten sam charakter, co powództwa o ustalenie ojcostwa, także i one klasyfikowane były jako powództwa o ustalenie stosunku prawnego lub prawa⁸ albo powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa⁹. Także i w tej kwestii zaprezentowane zostało stanowisko, zgodnie z którym omawiane powództwa w zależności od okoliczności, są powództwami o ukształtowanie albo o ustalenie stosunku prawnego lub prawa, przy czym zwolennicy tego poglądu wskazują, że drugi z wymienionych wariantów w praktyce w zasadzie nie występuje¹⁰. Spór ten nie stracił na aktualności po wprowadzeniu ZmKROU przepisów regulujących instytucję macierzyństwa¹¹.

Rozstrzygnięcie kwestii charakteru prawnego powództw o ustalenie macierzyństwa pozwoli na jednoznaczne zakwalifikowanie tych powództw (a także tożsamych rodzajowo powództw o ustalenie ojcostwa) do jednej ze wskazanych na wstępie kategorii powództw. Poczynione ustalenia będą miały także znaczenie praktyczne. Jeśli bowiem przyjmiemy, że przedmiotowe powództwa mają charakter powództw o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa, przyjąć też trzeba będzie, że wyrok je uwzględniający jest wyrokiem kształtującym. W takim zaś wypadku zgodzić trzeba by się np. z tezą, że kobieta, której macierzyństwo zaprzeczono (podobnie jak mężczyzna w analogicznej sytuacji) nie może skutecznie żądać zwrotu wydatków poniesionych na utrzymanie i wychowanie dziecka¹². Natomiast w razie przyjęcia, że omawiane powództwa należą do grupy powództw o ustalenie stosunku prawnego lub prawa, a co za tym idzie, że wyrok je uwzględniający ma charakter deklaratywny, uznać będzie trzeba m.in., iż możliwe jest skuteczne domaganie się zwrotu świadczeń poczynionych na rzecz dziecka przed ustaleniem negatywnym (zaprzeczeniem) macierzyństwa (ojcostwa). Dlatego też zasadnym jest poddanie przedmiotowego zagadnienia analizie, by ustalić, które ze stanowisk zasługuje na poparcie.

Powództwo o ustalenie macierzyństwa jako powództwo o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa – analiza

Na wstępie wspomnieć należy, że w orzecznictwie zaprezentowany został pogląd, zgodnie z którym [...]