Abstrakt

„Kaucja bankowa” jest przez środowisko bankowe tradycyjnie uważana za jedno z najlepszych zabezpieczeń, chroniących wierzyciela zarówno przed możliwością nieuprawnionego dysponowania przez dłużnika przedmiotem zabezpieczenia, jak również chroniącym tego wierzyciela przed skutkami upadłości dłużnika. W przypadku ogłoszenia upadłości kwota kaucji podlegała bowiem według powszechnie panującego poglądu wyłączeniu z masy upadłości¹. Sytuacja uległa zmianie po wejściu w życie nowelizacji ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze², na mocy której do ustawy tej dodano m.in. nowy art. 70¹, zgodnie z którym nie podlegają wyłączeniu z masy upadłości rzeczy, wierzytelności i inne prawa majątkowe przeniesione przez upadłego na rzecz wierzyciela w celu zabezpieczenia wierzytelności. Do takich przedmiotów oraz zabezpieczonych w taki sposób wierzytelności stosuje się odpowiednio przepisy ustawy dotyczące zastawu i wierzytelności zabezpieczonych zastawem. Sam fakt oraz sposób zastosowania wskazanego przepisu w odniesieniu do kaucji może powodować wątpliwości. Niniejszy artykuł stanowi próbę wyjaśnienia niektórych z nich.

Pojęcie umowy kaucji

Umowa kaucji, o której mowa w art. 102 Prawa bankowego³, stanowi jeden z rodzajów tzw. kaucyjnych stosunków umownych. Ich wspólną cechą jest powierzenie przez dającego kaucję przyjmującemu kaucję określonych środków pieniężnych, rzeczy lub też innych przedmiotów posiadających wartość. Dający kaucję nie może żądać zwrotu powierzonych środków i przedmiotów do momentu spełnienia w ten sposób zabezpieczonego świadczenia. W przypadku braku spełnienia świadczenia, biorący kaucję jest upoważniony do zaspokojenia się z przedmiotu kaucji. W czasie trwania stosunku kaucji dający kaucję jest więc ograniczony we władaniu przedmiotem kaucji⁴. Przykładem tego typu kaucji może być tzw. kaucja mieszkaniowa – zwyczajowo powierzana wynajmującemu przez najemcę kwota pieniężna stanowiąca zabezpieczenie roszczeń ze stosunku najmu. Przykładem może być także tzw. kaucja gwarancyjna, stanowiąca zabezpieczenie należytego wykonania robót oraz wykonania obowiązków związanych z rękojmią przy umowie o roboty budowlane.

W praktyce bankowej możliwe jest zarówno ustanowienie kaucji w rozumieniu art. 102 PrBank, jak również kaucji na podstawie przepisów ogólnych. Wynika to ze statuowanej w art. 353¹ KC w zw. z art. 93 ust. 1 PrBank zasady swobody umów⁵. Przedmiotem niniejszych rozważań będzie jedynie kaucja w rozumieniu art. 102 PrBank.

Prawna konstrukcja kaucji bankowej

Zgodnie z dominującym w doktrynie stanowiskiem, kaucja bankowa jest traktowana jako szczególna postać umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie. Jako argumenty na poparcie tego stanowiska podaje się fakt następującego po sobie uregulowania obu instytucji (wykładnia systemowa), jak również okoliczność, że środki pieniężne są w przypadku kaucji przenoszone „na własność banku”, co odpowiada istocie przewłaszczenia. Wskutek wniesienia kaucji suma kaucyjna wychodzi z majątku ustanawiającego i staje się składnikiem majątku banku⁶. Inną proponowaną koncepcją na wyjaśnienie konstrukcji prawnej umowy kaucji jest pogląd, zgodnie z którą umowa ta wykazuje elementy umowy depozytu nieprawidłowego, uregulowanego w art. 845 KC⁷.

O ile traktowanie kaucji bankowej jako odmiany przewłaszczenia na zabezpieczenie jest kontrowersyjne, w doktrynie panuje zgodność, że wywiera ona podobne skutki jak przewłaszczenie. Podstawową różnicą pomiędzy umową kaucji a przewłaszczeniem na zabezpieczenie jest przedmiot stanowiący zabezpieczenie⁸. Do innych różnic należy okoliczność, że przedmiot kaucji nie zostaje pozostawiony w posiadaniu ustanawiającego kaucję. Poza wskazanymi różnicami, zarówno w przypadku kaucji jak i przewłaszczenia (art. 101 PrBank), następuje przeniesienie przedmiotu zabezpieczenia na własność banku, w celu zabezpieczenia jego wierzytelności. Po spłacie zadłużenia bank jest zobowiązany do zwrotu kwoty kaucji (w przypadku przewłaszczenia – własność przedmiotu przewłaszczenia „zwrotnie” przechodzi na dłużnika).

Kaucja bankowa w postępowaniu upadłościowym

Przechodząc na grunt prawa upadłościowego powtórzyć należy, że przed omawianą nowelizacją PrUpN środki pieniężne będące przedmiotem kaucji podlegały wyłączeniu z masy upadłości. Zastosowanie znajdowała reguła ustatuowana w art. 70 PrUpN, zgodnie z którą wyłączeniu podlegały wszelkie składniki mienia nienależące do majątku upadłego. Reguła ta miała zastosowanie zarówno do przedmiotów przewłaszczonych, jak również będących przedmiotem kaucji, o której mowa w art. 102 PrBank. Sytuacja prawna uległa zmianie po wejściu w życie nowelizacji PrUpN, na mocy której od 2.5.2009 r. zaczął obowiązywać art. 70¹ PrUpN, zgodnie z którym przepisów o wyłączeniu z masy upadłości nie stosuje się do rzeczy, wierzytelności i innych praw majątkowych przeniesionych przez upadłego na wierzyciela w celu zabezpieczenia wierzytelności. Ponadto, do przedmiotów tych oraz do zabezpieczonych w ten sposób wierzytelności stosuje się odpowiednio przepisy ustawy dotyczące zastawu i wierzytelności zabezpieczonych zastawem.

Zgodnie z [...]