Abstrakt

Przepisy prawa w zakresie odpowiedzialności Skarbu Państwa z tytułu szkody wyrządzonej niezgodnym z prawem orzeczeniem sądowym zostały znowelizowane ustawą z 22.7.2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze¹, która weszła w życie 25.9.2010 r. Zmiana art. 417¹ § 2 KC oraz przepisów KPC w zakresie skargi o stwierdzenie niezgodności prawomocnego orzeczenia z prawem była szeroko dyskutowana tak w kręgach doktryny, jak i praktyki². Konieczność nowelizacji spowodowana była mankamentami poprzedniej regulacji. Wskazywał na nie Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 1.4.2008 r.³ stwierdzając niezgodność art. 424¹ § 1 KPC z art. 77 ust. 1 oraz art. 32 § 1 Konstytucji RP. ZmKCKPCPrUpNU jest odpowiedzią ustawodawcy na wadliwość regulacji utrudniającej dochodzenie odszkodowania. W niniejszym artykule dokonano prezentacji i oceny nowelizacji. Celem Autorki jest odpowiedź na pytanie, czy wprowadzona 22.7.2010 r. zmiana przepisu art. 417¹ § 2 KC oraz wprowadzenie art. 424^1b KPC mogą wpłynąć pozytywnie na poprawę sytuacji poszkodowanych wydaniem niezgodnego z prawem prawomocnego orzeczenia sądowego. Artykuł porusza także problemy prawne pojawiające się na tle omawianej nowelizacji.

Przyczyny nowelizacji

Dawny przepis art. 417¹ § 2 KC⁴ stanowił, że jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia sądowego, to można dochodzić jej naprawienia jedynie po uprzednim stwierdzeniu we właściwym postępowaniu jego niezgodności z prawem. Wspomniane ,,stwierdzenie we właściwym postępowaniu” stanowiło konieczny prejudykat dla orzeczenia odszkodowawczego. Uzyskanie prejudykatu było traktowane jako pierwszy i niezbędny etap na drodze dochodzenia odszkodowania z tytułu wydania orzeczenia niezgodnego z prawem⁵. W początkowej fazie obowiązywania art. 417¹ § 2 KC stwierdzenie niezgodności z prawem we właściwym postępowaniu prejudycjalnym przed SN niewątpliwie było pozytywnym wymogiem. Wiązało się to z koniecznością dokonania interpretacji pojęcia "niezgodności z prawem". W praktyce skargi okazały się środkami nazbyt ograniczającymi, a nie otwierającymi drogę dochodzenia odszkodowania. Działo się tak z wielu powodów. Przede wszystkim dlatego, że skarga z art. 424¹ KPC przysługiwała jedynie na orzeczenia sądu II instancji, kończące postępowanie w sprawie. Ponadto, SN wypowiedział się wielokrotnie w zakresie interpretacji niezgodności orzeczenia z prawem ustalając wąską interpretację pojęcia niezgodności orzeczenia z prawem, bowiem w odniesieniu do jurysdykcyjnej działalności sądów konieczne jest stosowanie autonomicznej i swoistej definicji bezprawności, korygowanej specyfiką władzy sądowniczej⁶. Nasuwa się pytanie, czy taka interpretacja nazbyt nie ogranicza możliwości dochodzenia odszkodowania. Sąd Najwyższy w sposób niezmienny pozostaje jednak przy tezie, że jedynie jawna sprzeczność z prawem prawomocnego orzeczenia może stanowić podstawę wniesienia skargi⁷.

Ponadto, niekorzystnie został ukształtowany przepis intertemporalny art. 5 zawarty w ZmKCU. Przepis ten stanowił, że dochodzenie odpowiedzialności na nowych zasadach jest możliwe w stosunku do zdarzeń wywołujących szkodę, które miały miejsce dopiero od 1.9.2004 r., a nie od momentu wejścia w życie Konstytucji. Trybunał w wyroku z 8.12.2009 r.⁸ uznał regulację art. 5 ZmKCU za niezgodną z art. 77 ust. 2 w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Pod wpływem wypowiedzi znamienitych przedstawicieli doktryny wskazał, że począwszy od 17.10.1997 r., czyli wejścia w życie Konstytucji, wywiera ona bezpośredni skutek⁹. Mając na względzie art. 77 ust. 1 Konstytucji RP ustawodawca był zatem zobowiązany do stworzenia procedury umożliwiającej dochodzenie odszkodowania za bezprawie judykacyjne począwszy od wejścia w życie Konstytucji.

W kwestii zgodności przepisów prawa procesowego art. 424¹ i n. KPC z art. 77 ust. 1 i 2 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP w zakresie, w jakim przepisy postępowania cywilnego ograniczały możliwość dochodzenia odszkodowania z powodu słów ,,orzeczenie kończące postępowanie w sprawie”, wypowiedział się TK w orzeczeniu z 1.4.2008 r.¹¹. Trybunał uznał, że ograniczenie zakresu skargi jedynie do orzeczeń kończących postępowanie w sprawie zamyka drogę sądową do dochodzenia wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niewymienione explicite w art. 424 KPC rodzaje orzeczeń, co jest niezgodne z Konstytucją. Należy zwrócić uwagę, że Trybunał w swoim orzeczeniu dał wyraz temu, że konstytucyjne prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie władzy publicznej zakłada stworzenie odpowiedniej procedury, która ma umożliwić dochodzenie odszkodowania. Orzeczenie to doczekało się licznych komentarzy¹². Niniejszy artykuł nie ma na celu ich powielania, z uwagi na to nie będzie ono szczegółowo omawiane. Wskazuję jedynie, że było ono impulsem dla ustawodawcy dla dokonania zmian w regulacji prawnej.

Ustawodawca stanął przed trudnym zadaniem ukształtowania procedury w taki sposób, aby ochrona prawa podmiotowego wynikającego z art. 77 ust. 1 Konstytucji RP nie była jedynie prawem fasadowym, oraz aby regulacja prawa materialnego i procesowego była spójna i zgodna z Konstytucją. Przygotowując nowelizację ustawodawca mógł wybrać jedno z kilku możliwych rozwiązań. Z jednej strony, mógł zachować konieczność uzyskania prejudykatu w stosunku do orzeczeń niekończących postępowania w sprawie, przy równoczesnej nowelizacji przepisów KPC polegającej na rozszerzeniu zakresu przedmiotowego skargi z art. 424¹ KPC i n. Negatywnym wydźwiękiem takiej regulacji byłoby nadmierne angażowanie SN w orzekanie o niezgodności z prawem postanowień, które stosunkowo często są wydawane przez sądy rejonowe. Z drugiej strony, mógł wprowadzić jeszcze jedno postępowanie prejudycjalne, którego celem byłoby stwierdzenie niezgodności z prawem pozostałych rodzajów orzeczeń. Byłoby to jednak tworzenie bytów ponad konieczność. Ustawodawca postanowił uprościć postępowanie w stosunku do niektórych rodzajów orzeczeń tak, aby ukształtować odpowiedzialność państwa z tytułu błędów jurysdykcyjnych w sposób optymalny.

Prezentacja nowelizacji

ZmKCKPCPrUpNU objęła przepisy Kodeksu cywilnego, Kodeksu postępowania cywilnego oraz Prawa upadłościowego. Nowelizacja KC polegała na dodaniu do art. 417¹ § 2 KC regulacji, która stanowi o możliwości dochodzenia odszkodowania bez stwierdzenia uprzednio o niezgodności z prawem zaskarżonego orzeczenia, o ile przepisy odrębne nie stanowią inaczej. Celem zmiany było umożliwienie dochodzenia odszkodowania bez względu na to, czy orzeczenie to jest orzeczeniem kończącym postępowanie w sprawie, czy też orzeczeniem niekończącym postępowania w sprawie. Dla dochodzenia odszkodowania z tytułu szkód wyrządzonych orzeczeniami niekończącymi postępowania w sprawie oraz innymi, na które nie [...]