Abstrakt
Niniejszy artykuł dotyczy powoływania się na wady oświadczenia woli w postępowaniu o podział majątku wspólnego małżonków prowadzonym przed sądem I instancji oraz przed sądem II instancji. W pierwszym przypadku chodzi o powołanie się przez jednego z małżonków na wady oświadczenia woli przy ustalaniu składu majątku wspólnego. W drugim pojawi się problem powołania się po raz pierwszy na wady oświadczenia woli oraz dopuszczalności stosowania przepisów o wadach oświadczenia woli do czynności procesowych stron przed sądem I instancji.
Uwagi wstępne
Postępowaniu o podział majątku wspólnego małżonków ustawodawca poświęcił jedynie dwa artykuły. Pierwszy z nich określa właściwość miejscową sądu. Zgodnie z art. 566 KPC, w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami właściwy jest sąd miejsca położenia majątku, a jeżeli wspólność ustała przez śmierć jednego z małżonków – sąd spadku. W art. 567 KPC ustawodawca rozszerzył kognicję sądu o rozstrzygnięcie o żądaniu ustalenia nierównych udziałów oraz o zwrocie nakładów i innych świadczeń, dokonanych między majątkiem wspólnym i osobistym lub odwrotnie, dopuszczając wydanie postanowienia wstępnego co do ustalenia nierównych udziałów (art. 567 § 1–2 KPC). Do postępowania w sprawie o podział majątku wspólnego małżonków stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku (art. 567 § 3 KPC). Podział majątku wspólnego może zostać dokonany również w toku procesu rozwodowego, z tym, że rozstrzygnięcie nie należy do obligatoryjnej kognicji sądu. Zgodnie bowiem z art. 58 § 3 KRO, na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Rozważania zawarte w niniejszym artykule będą zatem odpowiednio odnosiły się również do podziału majątku wspólnego w toku procesu rozwodowego. Należy pamiętać, że podział taki może być także dokonany w trakcie postępowania o separację, albowiem zgodnie z art. 613 § 1 KRO przy orzekaniu separacji stosuje się m.in. przepisy art. 58 KRO oraz w procesie o unieważnienie małżeństwa (art. 21 KRO).
Wady oświadczenia woli należy odróżnić od fikcyjnych postępowań o podział majątku wspólnego małżonków. Występują bowiem sytuacje, zwłaszcza po uchyleniu art. 44 KRO1, kiedy to podział majątku wspólnego ma doprowadzić do zmniejszenia majątku, z którego może zaspokoić się wierzyciel jednego z małżonków. Sytuacja wierzyciela może okazać się niekorzystna, jeżeli podział następuje w toku procesu rozwodowego, albowiem nie jest on uczestnikiem tego postępowania, a orzeczenia sądu nie można obalić w drodze actio Pauliana.
| Zgodnie z uchwałą SN z 5.2.2010 r.2: „Jeżeli przedmiot wchodzący w skład majątku wspólnego, zajęty na podstawie tytułu egzekucyjnego opatrzonego klauzulą wykonalności nadaną przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem odpowiedzialności do majątku wspólnego, w wyniku ustania wspólności majątkowej i podziału majątku wspólnego na skutek orzeczenia sądu wszedł do jego majątku, małżonek ten może żądać umorzenia postępowania egzekucyjnego w stosunku do tego przedmiotu (art. 825 pkt 3 KPC)”. Jak podkreślił SN w uzasadnieniu powyższej uchwały, w przypadku podziału majątku wspólnego w sprawie, która prowadzi do ustania małżeństwa, jak np. w sprawie rozwodowej, wierzyciel zostaje „pozbawiony możliwości wpływu na sposób podziału majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka”. Powyższe orzeczenie zostało zaaprobowane przez doktrynę3. |
Ustawodawca wymienia następujące rodzaje wad oświadczenia woli: stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 82 KC), pozorność (art. 83 KC), błąd (art. 84 KC), groźbę (art. 87 KC). Dwie pierwsze wady oświadczenia woli skutkują bezwzględną nieważnością czynności prawnej. W przypadku błędu i groźby czynność objęta jest sankcją tzw. nieważności względnej, która oznacza, że czynność prawna jest ważna, ale osoba, która jej dokonała, może uchylić się od jej skutków poprzez oświadczenie złożone drugiej osobie na piśmie (art. 88 § 1 KC). Należy podkreślić, że nowelizacja KRO z 24.7.1998 r.4 dodała art. 151 regulujący problematykę wad oświadczenia woli przy zawarciu małżeństwa. Przepisy te nie dotyczą czynności prawnych małżonków, które podlegają w zakresie wad oświadczenia woli przepisom KC.
Powołanie się na wady oświadczenia woli przed sądem I instancji
W sprawie o podział majątku wspólnego sąd w pierwszej kolejności ustala skład majątku wspólnego. Zastosowanie na zasadzie odesłania zawartego w art. 567 § 3 znajdzie art. 684 KPC, zgodnie z którym skład i wartość spadku podlegającego podziałowi ustala sąd. A zatem, w toku postępowania o podział majątku wspólnego sąd z urzędu ustala skład i wartość majątku ulegającemu podziałowi5. Podziałem objęte zostają składniki, które należały do wspólności majątkowej w chwili jej ustania oraz pozostają w majątku wspólnym w chwili podziału6, przy czym uwzględnia się ich wartość rynkową w chwili podziału7.
Powołanie się na wady oświadczenia woli będzie miało miejsce w sytuacji, kiedy jeden z małżonków podniesie zarzut dotknięcia wadą czynności prawnej między małżonkami, wskutek której doszło wyłącznie do przesunięcia określonych składników między majątkami małżonków, lub też intercyzy, określającej skład majątków małżonków w sposób odmienny niż w ustroju ustawowym. Czynności prawne, w wyniku których doszło do przesunięć składników między majątkami małżonków, można podzielić na intercyzy, np. umowę rozszerzającą wspólność o gospodarstwo rolne wchodzące w skład majątku osobistego jednego z małżonków, oraz inne czynności prawne zawierane między małżonkami, jak np. umowa darowizny. Doktryna i orzecznictwo zgodnie przyjmują, że dopuszczalne jest dokonanie między małżonkami czynności prawnych powszechnie występujących w obrocie. Nie ma przeszkód do zawarcia przez małżonków umów nienazwanych, w granicach określonych przez zasadę swobody umów (art. 3531 KC). Zawarcie małżeństwa nie wpływa bowiem na zdolność do czynności prawnych. Kontrowersje wywołuje odróżnienie intercyz od takich umów. Zagadnienie powyższe pozostaje poza zakresem opracowania8.
W pierwszej kolejności ustalając skład majątku wspólnego małżonków sąd powinien rozstrzygnąć kwestie [...]