Abstrakt

Przedmiotem niniejszego artykułu jest analiza wpływu ogłoszenia upadłości na zabezpieczenia wierzytelności. Ze względu na obszerność rozważanej problematyki zasadne jest ograniczenie rozważań do oceny skutków ogłoszenia upadłości dla poręczenia, a także zabezpieczeń rzeczowych – hipoteki, zastawu, zastawu rejestrowego oraz przewłaszczenia na zabezpieczenie. W części trzeciej omówiono skutki ogłoszenia upadłości w sytuacji, gdy hipoteka (zastaw) została ustanowiona na mieniu przyszłego upadłego, jak również osoby trzeciej, niemniej zabezpiecza zobowiązanie przyszłego upadłego oraz skutki ogłoszenia upadłości dla zabezpieczeń w postaci zastawu rejestrowego, z uwzględnieniem różnic dotyczących ogłoszenia upadłości układowej i likwidacyjnej. Rozważania poprzedzone zostały ogólną charakterystyką hipoteki oraz zastawu i zastawu rejestrowego.

Hipoteka i zastaw

Hipoteka stanowi ograniczone prawo rzeczowe, które może być ustanowione w celu zabezpieczenia wierzytelności. Zgodnie z art. 65 ust. 1 ustawy z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece¹ w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można nieruchomość obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości. Hipoteką może być obciążone przede wszystkim prawo własności nieruchomości oraz użytkowanie wieczyste, jak również inne prawa wyliczone w art. 65 ust. 4 KWU.

Podobnie ograniczonym prawem rzeczowym jest zastaw. Istotę tego prawa określa art. 306 § 1 KC, zgodnie z którym w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne. Do ustanowienia zastawu potrzebna jest umowa między właścicielem a wierzycielem oraz, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły (art. 307 § 1 KC). Przedmiotem zastawu ina­czej niż hipoteki mogą być jednak wyłącznie rzeczy ruchome, a także prawa, przy czym takie, które nie mogą być obciążone hipoteką.

Zarówno zastaw, jak i hipoteka, mogą być ustanowione zarówno na prawie przysługującym dłużnikowi osobistemu, jak również na prawie osoby trzeciej.

Ze względu na zbieżność (choć nie identyczność) skutków upadłości dla obu powyższych zabezpieczeń celowe jest wspólne omówienie tej problematyki, przy czym poza zakresem aktualnych rozważań pozostaje mający odrębną regulację prawną zastaw rejestrowy.

Jeżeli hipoteka (zastaw) została ustanowiona w celu zabezpieczenia wierzytelności przyszłego upadłego, to bez względu na opcję prowadzonej upadłości nie będzie ona miała wpływu na istnienie tego zabezpieczenia. Jeżeli więc dłużnik upadłego nie będzie spełniał świadczenia, to upadły będzie uprawniony do prowadzenia postępowania egzekucyjnego w celu zaspokojenia się z przedmiotu hipoteki (zastawu).

Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w razie ustanowienia hipoteki (zastawu) na prawie (rzeczy) przysługującym przyszłemu upadłemu, i to niezależnie od tego, czy upadły był również dłużnikiem osobistym. W przypadku upadłości układowej wierzytelność zabezpieczona na mieniu upadłego hipoteką (zastawem) nie jest z mocy prawa objęta układem, choć podlega uwzględnieniu na liście wierzytelności, i to z urzędu (art. 236 ust. 2, art. 273 ust. 2 ustawy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze²). Jednoczenie układ, co do zasady, nie narusza praw wynikających z hipoteki (zastawu), co otwiera wierzycielowi możliwość dochodzenia egzekucyjnego zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia (art. 292 ust. 1 PrUpN). Artykuł 140 ust. 1 PrUpN przewiduje co prawda zawieszenie z mocy prawa wszczętych przed ogłoszeniem upadłości postępowań egzekucyjnych, niemniej jedynie tych, które dotyczą wierzytelności objętych z mocy prawa układem. Przy czym należy pamiętać, że wierzytelność zabezpieczona hipoteką (zastawem) będzie jednak objęta układem w zakresie, w którym nie znajduje pokrycia w wartości przedmiotu zabezpieczenia³. Ustalając powyższy zakres konieczne będzie uwzględnienie kolejności praw zastawniczych ustanowionych na danej rzeczy (prawu), albowiem może zdarzyć się sytuacja, w której wprawdzie wartość przedmiotu zabezpieczenia jest zbieżna z przedmiotem zabezpieczenia, niemniej wierzyciel rzeczowy nie ma szans na zaspokojenie z tego przedmiotu z uwagi na dalszą kolejność jego zaspokojenia. W tym ostatnim przypadku wierzytelność zabezpieczona hipoteką (zastawem) będzie jednak objęta układem. Ponadto, objęcie układem w ten sposób zabezpieczonej wierzytelności jest możliwe za zgodą wierzyciela i po spełnieniu przez tę zgodę warunków wskazanych w art. 273 ust. 2 PrUpN, które zostały już omówione. W tej ostatniej sytuacji hipoteka (zastaw) w dalszym ciągu będzie obciążać prawo, na którym została ustanowiona i będzie zabezpieczać zrestrukturyzowane zobowiązanie, chyba że w układzie przewidziano inaczej⁴.

Jeżeli wierzytelność zabezpieczona hipoteką (zastawem) została objęta układem, to zgodnie z art. 292 ust. 2 PrUpN hipoteka (zastaw) zabezpiecza wierzytelność w wysokości i na warunkach płatności określonych w układzie. Jeżeli układ został wykonany, to daje to podstawę do wykreślenia hipoteki oraz kreuje roszczenie o zwrot przedmiotu zastawu. W przypadku jednak uchylenia układu hipoteka (zastaw) zabezpiecza wierzytelność w takiej wysokości, w jakiej nie została jeszcze zaspokojona (art. 305 § 3 PrUpN).

Z odmienną sytuacją będziemy jednak mieć do czynienia, jeżeli [...]