Abstrakt

Przedmiotem niniejszego artykułu jest analiza wpływu ogłoszenia upadłości na zabezpieczenia wierzytelności. Ze względu na obszerność rozważanej problematyki zasadne jest ograniczenie rozważań do oceny skutków ogłoszenia upadłości dla poręczenia, a także zabezpieczeń rzeczowych – hipoteki, zastawu, zastawu rejestrowego oraz przewłaszczenia na zabezpieczenie. W części drugiej omówiono wpływ ogłoszenia upadłości na umowę przewłaszczenia na zabezpieczenie. Autor odnosi się również do niezbędnych wymogów formalnych umowy przewłaszczenia w celu zabezpieczenia zobowiązań upadłego wobec masy upadłości.

Umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie

Umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie stanowi typ umowy, który nie jest odrębnie uregulowany w KC, podlega natomiast ogólnej regule wyrażonej w art. 353¹ KC, zgodnie z którą strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. W orzecznictwie SN już od dawna ugruntowany jest pogląd, że przewłaszczenie rzeczy na zabezpieczenie jest konstrukcją polegającą na rzeczywistym przeniesieniu własności rzeczy na wierzyciela¹. Typowym postanowieniem omawianej umowy jest pozostawienie rzeczy podlegającej przewłaszczeniu w ręku zbywcy do używania i korzystania, przy czym możliwe jest również wydanie rzeczy beneficjentowi przewłaszczenia. Ponadto, cechą charakterystyczną umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie jest zastrzeżenie przez strony warunku rozwiązującego, w postaci uiszczenia przez dłużnika w terminie zabezpieczonego długu albo warunku zawieszającego, uzależniającego powrotne przeniesienie własności rzeczy na dłużnika od uiszczenia w terminie zabezpieczonego długu². W obu przypadkach powiernik staje się właścicielem rzeczy, jednak o ile w przypadku warunku roziązującego przeniesienie właściwości rzeczy nie ma charakteru definitywnego (skutek ten upada w razie ziszczenia się warunku), o tyle przy warunku zawieszającym własność definitywnie przechodzi na wierzyciela, niemniej jednocześnie warunkowo przenosi on tę własność na podmiot ustanawiający zabezpieczenie (najczęściej dłużnika). Jeżeli jednak przedmiotem przewłaszczenia jest nieruchomość, to należy pamiętać o treści art. 157 § 1 KC, który zakazuje przenoszenia własności nieruchomości pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. W tym ostatnim przypadku, jeżeli umowa zobowiązująca do przeniesienia własności została zawarta pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, to do przeniesienia własności potrzebne jest dodatkowe porozumienie stron obejmujące ich bezwarunkową zgodę na niezwłoczne przejście własności (art. 157 § 2 KC). Ze względu na możliwość różnorodnego ukształtowania treści umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, różnorodne będą również skutki ogłoszenia upadłości.

Skutki ogłoszenia upadłości wierzyciela zabezpieczonego poprzez przewłaszczenie

Najpierw więc należy rozważyć przypadek, w którym upadły był wierzycielem, przy czym w celu zabezpieczenia tej właśnie wierzytelności doszło do przewłaszczenia na zabezpieczenie. Jeżeli w takiej sytuacji jeszcze przed ogłoszeniem upadłości doszło do spłaty długu, to przedmiot przewłaszczenia, niezależnie od zastosowanego warunku, w chwili upadłości stanowił własność dłużnika, choćby znajdował się we władaniu wierzyciela. Jeżeli przedmiot przewłaszczenia uprzednio został wydany wierzycielowi – upadłemu, to podlega wyłączeniu z masy upadłości³. Zgodnie bowiem z art. 61 ustawy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze⁴ masą upadłości staje się jedynie majątek upadłego, na podstawie zaś art. 70 PrUpN składniki mienia nienależące do majątku upadłego podlegają wyłączeniu z masy upadłości. Kwestia jednak nie jest już tak oczywista w sytuacji, w której przedmiotem przewłaszczenia jest nieruchomość. W takim bowiem przypadku przeniesienie jej własności na wierzyciela ma charakter definitywny, wierzyciel zobowiązuje się jednocześnie do zwrotnego przeniesienia własności pod warunkiem zawieszającym, przy czym do wywołania zamierzonego skutku konieczne jest, zgodnie z art. 157 § 2 KC, dodatkowe porozumienie. Brak jest wówczas podstaw do stosowania art. 70 PrUpN, albowiem przedmiot zabezpieczenia w rzeczywistości należy do masy upadłości⁵. W konsekwencji uznać należy, że w przypadku upadłości układowej wierzytelność o przeniesienie własności nieruchomości jest objęta układem (brak jest podstaw do stosowania do niej art. 273 § 1 pkt 3 PrUpN). Jeżeli zaś upadłość obejmuje likwidację majątku, to stosownie do art. 91 § 2 PrUpN zobowiązanie niepieniężne upadłego do przeniesienia własności nieruchomości zmienia się w zobowiązanie pieniężne i polega zaspokojeniu na ogólnych zasadach⁶.

Z odmienną sytuacją mamy do czynienia, gdy wierzytelność zabezpieczona poprzez przewłaszczenie w dniu ogłoszenia upadłości wierzyciela (nabywcy) nie została jeszcze spłacona. Jeżeli jednak termin jej wymagalności nastąpił przed ogłoszeniem upadłości, to przewłaszczona rzecz pozostaje w masie upadłości. Jeżeli zaś termin spełnienia świadczenia nie nadszedł jeszcze przed ogłoszeniem upadłości, to wierzytelność powinna być w dalszym ciągu spłacana⁷. W tej ostatniej sytuacji przewłaszczone prawo z chwilą spłaty wraca do dłużnika. W przypadku natomiast nieruchomości stosuje się art. 91 ust. 2 PrUpN. W wyniku tak skonstruowanej umowy przewłaszczenia dokonanie zapłaty powoduje zmniejszenie się masy upadłości o przedmiot zabezpieczenia. Niemniej nie sposób uznać postanowienia zastrzegającego warunek rozwiązujący za bezskuteczny wobec masy upadłości z uwagi na treść art. 84 ust. 1 PrUpN. Powyższa bowiem konstrukcja należy do natury umowy przewłaszczenia. Jeżeli w powyższych warunkach przedmiot przewłaszczenia przed ogłoszeniem upadłości został wydany wierzycielowi (upadłemu), to brak jest podstaw do wyłączenia tego składnika majątku z masy upadłości, albowiem wyłączeniu podlegają jedynie przedmioty nienależące do upadłego w chwili ogłoszenia upadłości⁸. Ponadto, zgodnie z art. 90 KC ziszczenie warunku nie ma, co do zasady, mocy wstecznej. Zasadne wówczas wydaje się wytoczenie przeciwko upadłemu (ewentualnie zarządcy lub syndykowi) powództwa windykacyjnego. Trzeba jednak zaznaczyć, że niewykluczona jest uprzednia likwidacja przez syndyka przedmiotu, którego przewłaszczenie dotyczy. Z uwagi na fakt, że zbycie przez syndyka ma charakter pierwotny (art. 313 ust. 1 PrUpN) i nabywca nie może podnosić zarzutów co do ważności nabycia (art. 879 KPC), brak jest podstaw do [...]