Monitor Prawniczy

nr 24/2011

Przesłanki i warunki użycia środków przymusu bezpośredniego przez polskie służby porządkowe w świetle gwarancji praw człowieka i obywatela – cz. II

Robert Netczuk
Autor jest pracownikiem Katedry Prawa Karnego Procesowego WPiA Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Abstrakt

Środki przymusu bezpośredniego polegają na stosowaniu niezbędnej siły w celu urzeczywistnienia pewnego stanu niezależnie od woli i zachowania się osoby, wobec której są stosowane i dla ewentualnego odparcia jej przeciwdziałania1. Jako zespół działań opartych na ograniczeniu konstytucyjnych praw i wolności (prawo nietykalności osobistej, swoboda poruszania się, prawo do życia) powinny podlegać ścisłej reglamentacji prawnej w zakresie oznaczania podstaw stanowienia i stosowania wobec obywatela2. W niniejszym artykule poddano analizie kwestię, czy polski ustawodawca temu zadaniu sprostał dopuszczając ingerencję w wyżej wymienione dobra przez różne formacje określane jako służby, straże i inspekcje porządku publicznego, a także podmioty prywatne (agencje ochrony mienia). W części drugiej artykułu (część pierwsza ukazała się w Nr 23/2011) omówiono uregulowania i przesłanki dotyczące użycia środków przymusu bezpośredniego, w tym siły fizycznej, pałki służbowej, broni palnej. Autor przedstawia także wymagane kwalifikacje oraz właściwości psychofizyczne, jakie wymagane są od osób mogących w ramach swoich uprawnień zastosować przymus wobec obywatela oraz ścieżkę ich zawodowego przygotowania i niedostatki formalnych i praktycz­nych wymagań w tym zakresie.

Użycie środków przymusu bezpośredniego

Kolejną grupą przepisów wymagającą uporządkowania są regulacje określające rodzaje dopuszczalnych środków przymusu. Należy przyznać, że w większości wypadków są one na tyle precyzyjne, iż obywatel nie powinien mieć wątpliwości co do przesłanek i sposobu ich stosowania.

1) Użycie siły fizycznej

Wątpliwości takie pojawiają się jednak na gruncie unormowania podstaw użycia wobec obywatela siły fizycznej. Ustawy w większości wypadków posługują się określeniem „siła fizyczna w postaci chwytów obezwładniających oraz podobnych technik obrony”. Jednak dla Straży Leśnej ustawa przewiduje, że jednym z dostępnych środków przymusu jest „siła fizyczna w postaci chwytów obezwładniających oraz podobnych technik obrony lub ataku” (art. 47 ust. 3 pkt 1 ustawy z 28.9.1991 r. o lasach3)4. Natomiast ustawy: o rybactwie śródlądowym5 dla Państwowej Straży Rybackiej oraz z 13.10.1995 r. – Prawo łowieckie6 dla Straży Łowieckiej przewidują, że środkiem przymusu jest „siła fizyczna” bez względu na to, jaką przyjmie postać. Pojawia zatem się pytanie, czy takie zróżnicowanie form fizycznego oddziaływania na obywatela jest zabiegiem przypadkowym, czy też celowym.

Użycie określenia „siła fizyczna w postaci chwytów obezwładniających” oznacza bowiem, że ustawodawca zakłada, że jedyną dopuszczalną formą fizycznego wpływania na wolę obywatela jest stosowanie chwytów (dźwigni) bez zadawania uderzeń, których celem ostatecznym ma być pozbawienie osoby, wobec której zostały użyte, swobody ruchów7. W zamyśle ustawodawcy oznacza to, że użyte wobec obywatela środki mają mieć wyłącznie charakter defensywny8. Jednak określenie „chwytów obezwładniających” jest na tyle nieprecyzyjne, że prowadzi do wniosku, iż w ramach dozwolonej siły fizycznej funkcjonariusze opisywanych służb mogą stosować nie tylko dźwignie i trzymania, ale również duszenie9.

Dopuszczalny zakres stosowanej siły fizycznej wydaje się ulec rozszerzeniu poprzez dodanie określenia „innych podobnych technik obrony”. Poszukując definicji legalnej czynności uznawanych za obronne, możemy jedynie doszukać się ich opisu na gruncie orzecznictwa powstałego na gruncie interpretacji przepisów regulujących instytucję obrony koniecznej. W orzecznictwie przyjęto, że działaniami obronnymi w obronie koniecznej mogą być czynności zarówno defensywne (parowanie ciosów – bloki, przechwyty, chwyty), jak i czynności ofensywne (uderzenia, kopnięcia)10. Samo stosowanie uników przed uderzeniami jest bowiem uważane za unikanie obrony, a nie obronę11. Przyjęty sposób interpretacji nie wyklucza zatem a priori zastosowania w ramach innych podobnych technik obrony przez funkcjonariusza uderzeń (kopnięć), podcięć i rzutów. Aczkolwiek nie ulega wątpliwości, że normatywne rozgraniczenie pomiędzy użyciem siły w ramach szczególnych uprawnień funkcjonariusza a obroną konieczną, powinno prowadzić do precyzyjnego oznaczenia dopuszczalnych form oddziaływania za pomocą również i tej formy przymusu.

W chwili obecnej, katalog dostępnych sposobów wpływania na wolę osoby, wobec której czynności są dokonywane, w przypadku określenia „siła fizyczna” wydaje się obejmować każdą formę oddziaływania (art. 39 ust. 3 pkt 3 PrŁow, art. 23a ust. 1 pkt 1 RybSródU). Możemy zatem wnioskować, że zarówno Straż Łowiecka, jak i Państwowa Straż Rybacka, są uprawnione do stosowania każdej formy fizycznego oddziaływania na osoby uniemożliwiające wykonywanie czynności określonych w ustawie, jeżeli tylko odpowiada to potrzebom wynikającym z istniejącej sytuacji i zmierza do podporządkowania się wydanym poleceniom. Teoretycznie więc ustawa zezwala funkcjonariuszom wymienionych służb na stosowanie nawet uderzeń w części wrażliwe (oczy, krtań, kręgosłup, uszy, szyja, krocze). Stan ten należy zatem ocenić jako dalece niezadowalający.

Najbardziej jednak rażącym przykładem niefrasobliwości ustawodawcy jest ustawa z 6.9.2001 r. o transporcie drogowym12, która oprócz wymienionego wprost w art. 62 TransDrogU prawa do użycia broni palnej, w art. 58 ust. 1 TransDrogU jedynie ogólnikowo wspomina o „indywidualnych technicznych i chemicznych środkach lub urządzeniach przeznaczonych do obezwładniania osób oraz unieruchamiania pojazdów”13. W ten sposób obywatel został pozbawiony możliwości ustalenia, jakie środki przymusu (oprócz broni palnej) mogą zostać legalnie użyte wobec niego przez funkcjonariusza Inspekcji Transportu Drogowego.

Dostrzeżona niejednoznaczność na gruncie ustawy z 22.8.1997 r. o ochronie osób i mienia14 skłoniła jednego z Autorów15 do postulatu zmiany określenia „technik obezwładniających lub innych podobnych technik obrony” na „środki fizycznego oddziaływania, a w szczególności wyspecjalizowane techniki walki wręcz, zwłaszcza takie jak dźwignie, trzymania, duszenia, rzuty, podcięcia, uderzenia i kopnięcia”. Wydaje się więc, że cytowany postulat należałoby rozciągnąć na wszystkie podmioty wykorzystujące siłę fizyczną jako środek przymusu bezpośredniego.

2) Użycie pałki służbowej

Innym ze środków przymusu, co do którego omawiane regulacje wykazują znaczne odmienności, jest pałka służbowa. Poszczególne przepisy wymieniając pałkę w katalogu środków przymusu określają jedynie, że [...]