Abstrakt

Środki przymusu bezpośredniego polegają na stosowaniu niezbędnej siły w celu urzeczywistnienia pewnego stanu niezależnie od woli i zachowania się osoby, wobec której są stosowane i dla ewentualnego odparcia jej przeciwdziałania¹. Jako zespół działań opartych na ograniczeniu konstytucyjnych praw i wolności (prawo nietykalności osobistej, swoboda poruszania się, prawo do życia) powinny podlegać ścisłej reglamentacji prawnej w zakresie oznaczania podstaw stanowienia i stosowania wobec obywatela². W niniejszym artykule poddano analizie kwestię, czy polski ustawodawca temu zadaniu sprostał dopuszczając ingerencję w wyżej wymienione dobra przez różne formacje określane jako służby, straże i inspekce porządku publicznego, a także podmioty prywatne (agencje ochrony mienia). Część pierwsza przedstawia uprawnienia wyżej wskazanych organów w zakresie szeroko rozumianego pozbawienia wolności oraz przeszukania pomieszczeń. Niestety, analiza ta prowadzi do wniosku, że brak jest precyzji, a momentami także konsekwencji w określaniu przez ustawodawcę katalogu uprawnień względem powierzonych tym podmiotom zadań do realizacji. Wątpliwości i negatywne praktyczne konsekwencje (co do ustalenia terminu początkowego zatrzymania, braku możliwości kontroli pozbawienia wolności sprawowanego przez sądy) stwarza stosowanie dwóch pojęć: „zatrzymanie” i „ujęcie” dla oznaczenia prawa do pozbawienia wolności obywatela, a także terminu „ujęcie” nie zawsze w takim samym znaczeniu w rożnych ustawach. Należy postulować konieczność objęcia wszystkich form pozbawienia wolności przez władzę publiczną jednym określeniem oraz większą precyzję w zakresie kompetencji podmiotów wykonujących zadania związane ze zwalczaniem przestępczości pośrednio (bezpieczeństwo w transporcie, ochrona środowiska, wykonywanie funkcji porządkowych na rzecz społeczności lokalnej).

Wprowadzenie

Zgodnie z regułami ustalonymi na tle EKPCz, regulacje prawne określające przesłanki użycia środków przymusu wobec obywatela powinna cechować wyłączność ustawowa i precyzja oznaczania przesłanek³. A ponadto, przepisy określające katalog dostępnych danym służbom środków przymusu bezpośredniego powinny czynić to w sposób pozwalający na wybór w pierwszej kolejności najłagodniejszego z dostępnych środków (zasada subsydiarności)⁴.

Gdy w 1990 r. polski ustawodawca ustalał system polskich służb policyjnych, jednocześnie pojawiło się pytanie o zakres stosowania dozwolonego przymusu wobec obywatela. Główny ciężar uwagi położono więc na służby bezpośrednio podlegające Prezesowi Rady Ministrów, bądź nadzorowane przez tzw. resorty siłowe (MSWiA, MON) bądź wymiar sprawiedliwości. Są to:

• Policja,
• Straż Graniczna,
• Żandarmeria Wojskowa,
• Urząd Kontroli Skarbowej,
• Służba Celna,
• Straż Marszałkowska,
• ABW/AW,
• SKW/SWW,
• Centralne Biuro Antykorupcyjne,
• Służba Więzienna,
• Biuro Ochrony Rządu.

Uregulowanie środków przymusu bezpośredniego wykorzystywanych przez te formacje cechuje rzeczywiście precyzja w zakresie oznaczenia katalogu dostępnych metod posługiwania się nimi oraz jednoznaczna ścieżka kontroli legalności. Najistotniejsze jednak jest ustawowe powierzenie zatrzymania bezpośredniej kontroli sądowej.

Oprócz wymienionych powyżej podmiotów prawo polskie powierzyło uprawnienie do stosowania środków przymusu bezpośredniego również całej rzeszy podmiotów pełniących funkcje policyjne w ramach szeroko rozumianej ochrony porządku publicznego lub w celu zapobiegania wybranym kategoriom przestępstw lub wykroczeń⁵. Powierzenie uprawnień związanych ze stosowaniem środków przymusu bezpośredniego zostało również delegowane na rzecz podmiotów prywatnych (agencje ochrony mienia)⁶. Wszystkie te podmioty stosują środki przymusu bezpośredniego jako formę wypełniania zadań z zakresu bezpieczeństwa i porządku publicznego w interesie publicznym. Są to:

• straż gminna (miejska),
• Inspekcja Transportu Drogowego,
• Straż Ochrony Kolei,
• Straż Leśna,
• Straż Łowiecka,
• Państwowa Straż Rybacka,
• Straż Parków Narodowych,
• pracownicy ochrony osób i mienia.

Stosowanie wobec obywatela środków przymusu bezpośredniego w przypadku nieprawidłowości może skutkować spowodowaniem nieodwracalnych negatywnych skutków dla zdrowia osoby, wobec której były użyte. Przy czym stopień zagrożenia dóbr obywatelskich jest taki sam w przypadku użycia środków przymusu bezpośredniego przez każdą ze służb, niezależnie od wykonywanych przy jego pomocy zadań. Powyższe spostrzeżenia prowadzą do wniosku, że z założenia wszystkie podmioty posługujące się środkami przymusu w imieniu władzy publicznej wobec obywateli, powinny spełniać te same standardy jeśli chodzi o jakość regulacji⁷. Z drugiej strony, również sami funkcjonariusze, którzy korzystają z powyższych uprawnień, powinni spełniać te same wymogi w zakresie posiadanych kwalifikacji zawodowych. Oznacza to więc, że niezależnie od zadań powierzonych konkretnej formacji, potrzeba zagwarantowania prawidłowości stosowania środków przymusu bezpośredniego powinna wymuszać jednolity poziom przygotowania technicznego wszystkich funkcjonariuszy.

Nie budzi zastrzeżeń sposób uregulowania uprawnień służb policyjnych podległych bezpośrednio Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji lub Ministrowi Obrony Narodowej oraz uprawnień funkcjonariuszy służb specjalnych. Niepokój może jednak budzić analiza podstaw prawnych stosowania środków przymusu będących w zakresie kompetencji podmiotów wykonujących zadania związane ze zwalczaniem przestępczości pośrednio (bezpieczeństwo w transporcie, ochrona środowiska, wykonywanie funkcji porządkowych na rzecz społeczności lokalnej).

Artykuł 3 EKPCz stanowi, że nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu⁸. Ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa jest dopuszczalna wyłącznie w przypadkach przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwa lub porządku publicznego, ochronę środowiska, zdrowie i moralność publiczną albo wolności i prawa innych osób. A ponadto, może być dokonywana w granicach uzasadnionych pozwalających na zachowanie istoty tych praw i w warunkach proporcjonalności i subsydiarności. Zasady ograniczenia prawa do prywatności i nietykalności osobistej wyrażone w EKPCz znajdują swoje odzwierciedlenie również w przepisach Konstytucji RP (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP)⁹.

Kodeks Postępowania Funkcjonariuszy Porządku Praw­nego, przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych z 1979 r.¹⁰ w art. 3 stanowi, że funkcjonariusze porządku prawnego mogą użyć siły w warunkach absolutnej konieczności i tylko w granicach niezbędnych do wypełnienia swego obowiązku. Użycie środków przymusu bezpośredniego jest zatem w świetle Kodeksu dopuszczalne, gdy jest to niezbędne do zapobieżenia przestępstwu lub do dokonania prawnie uzasadnionego zatrzymania¹¹.

Pozbawienie wolności

1) Konstytucyjne gwarancje dokonania pozbawienia wolności

Niewątpliwie najbardziej dolegliwym środkiem przymusu jest uprawnienie funkcjonariuszy służb państwowych do pozbawiania obywatela wolności bez decyzji sądowej¹². Wywodzące się z zasady Habeas Corpus Act gwarancje kontroli legalności pozbawienia wolności przez władze państwowe, doprowadziły do konstytucyjnego zagwarantowania sądowej kontroli legalności, zasadności i prawidłowości pozbawienia wolności. Ponadto, określono nieprzekraczalny termin 48 godzin dopuszczalnego przetrzymywania obywatela bez decyzji sądowej, liczony od faktycznego pozbawienia wolności (art. 41 ust. 3 Konstytucji RP)¹³.

Punktem wyjścia dla dalszych rozważań jest zawarte w art. 31 Konstytucji stwierdzenie, że ograniczenie konstytucyjnych wolności i praw jest dopuszczalne jedynie, gdy jest to niezbędne z uwagi na bezpieczeństwo i porządek publiczny, bezpieczeństwo obywateli, ochronę środowiska i moralności¹⁴. W orzecznictwie TK podkreśla się ponadto, że [...]