Abstrakt

Polskie prawo rodzinne daje małżonkom możliwość kształtowania, według własnego uznania, łączących ich stosunków majątkowych. Mogą oni poprzez zawarcie umowy zmienić ustrój majątkowy preferowany przez ustawodawcę na ten, który najbardziej odpowiada ich relacjom i potrzebom. Instytucja umownego kształtowania małżeńskich ustrojów majątkowych staje się w dzisiejszych czasach coraz bardziej popularna. W Polsce najczęstszym ustrojem kształtującym relacje majątkowe małżonków jest wciąż ustrój wspólności ustawowej. W niniejszym artykule omówione zostało zagadnienie prawnej sytuacji wierzycieli w przypadku, gdy dłużnik, który nie chce dobrowolnie wykonać ciążącego na nim zobowiązania, jest w związku małżeńskim. Kwestia ta kształtuje się jednak odmiennie w zależności od tego, czy małżonkowie zawarli małżeńską umowę majątkową, która jest skuteczna wobec wierzyciela, czy też pozostają w ustroju ustawowej wspólności małżeńskiej. Z przedstawionej w artykule analizy wynika, że obecna regulacja prawna w sposób oczywisty chroni interesy wierzycieli.

Regulacje materialnoprawne

1. Odpowiedzialność małżonków na zasadach ogólnych

Omówienie powyższych zagadnień należy rozpocząć od przedstawienia, choćby w zarysie, ogólnych zasad kształtujących odpowiedzialność małżonków za zobowiązania.

Zgodnie z przepisami normującymi majątkowe stosunki małżeńskie, z chwilą zawarcia związku małżeńskiego pomiędzy małżonkami powstaje z mocy ustawy wspólność majątkowa. Oznacza to, że wszystkie nabyte od tej pory przedmioty majątkowe wchodzą w skład majątku wspól­nego małżonków. Ustawodawca wskazuje również, poprzez enumeratywne wyliczenie, jakie rodzaje przedmiotów ma­jątkowych pozostają, pomimo zawarcia związku małżeńskiego, w majątku osobistym każdego z małżonków. Można tu np. wyszczególnić przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej czy przedmioty nabyte przez dziedziczenie lub darowiznę (jeśli darczyńca nie postanowił inaczej). Przepis ten ma istotne znaczenie dla wierzycieli małżonków, ponieważ wskazuje na przedmioty majątkowe, z których wierzyciel może w drodze postępowania egzekucyjnego zaspokoić swoje roszczenie. Sytuacja różnicuje się w zależności od tego, czy dłużnik zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka czy też bez jego wiedzy.

Jeśli małżonek dłużnika zgodził się na zaciągnięcie zobowiązania, to wierzyciel jest w bardzo korzystnej sytuacji, ponieważ zgodnie z art. 41 § 1 KRO może żądać zaspokojenia nie tylko z majątku osobistego dłużnika i osiąganych przez niego dochodów, ale także z majątku wspólnego małżonków, a więc dla przykładu ze wspólnej nieruchomości, wspólnego samochodu czy też innych przedmiotów majątkowych nabytych w czasie trwania wspólności. Jeżeli natomiast wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, to wierzyciel może żądać zaspokojenia także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa (art. 41 § 2 in fine KRO). Dlatego też, różnego rodzaju instytucje finansowe, udzielając kredytów, zabezpieczają swoje roszczenia wymagając od małżonka osoby zaciągającej zobowiązanie pisemnego oświadczenia, w treści którego wyraża on zgodę na dokonanie tej czynności. Niestety, pozostali wierzyciele często nie korzystają z tego zabezpieczenia i wobec tego mogą potem mieć problem z wyegzekwowaniem swoich wierzytelności.

W przypadku, gdy zobowiązanie wynika z czynności prawnej dokonanej bez zgody drugiego małżonka, wierzyciel nie może żądać zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków, a jedynie z majątku osobistego dłużnika. Ustawodawca, celem ochrony wierzyciela, wprowadza jednak wyjątek. Wierzyciel może bowiem skierować postępowanie egzekucyjne także do enumeratywnie wymienionych przedmiotów majątkowych, które, co do zasady, wchodzą w skład majątku wspólnego, takich jak: wynagrodzenie za pracę, dochody uzyskane przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, korzyści uzyskane z praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz praw twórcy. Zabezpiecza to w pewien sposób interesy wierzyciela, który mógłby przecież nie uzyskać zaspokojenia swojego roszczenia, jeśli miałby możliwość skierowania egzekucji tylko do nielicznych składników majątku osobistego dłużnika pozostającego w związku małżeńskim. Powyższe zasady obowiązują także w przypadku, gdy roszczenia nie wynikają z czynności prawnych, tylko np. z czynu niedozwolonego czy z bezpodstawnego wzbogacenia. Jeśli natomiast wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności lub dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków, to wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, jego wynagrodzenia za pracę, dochodów uzyskanych z prowadzonej działalności zarobkowej oraz korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9 KRO (art. 41 § 3 KRO).

2. Zawarcie małżeńskiej umowy majątkowej

Opisane wyżej zasady obowiązują także w przypadku, gdy małżonków nie łączy ustrój wspólności ustawowej z uwagi na fakt, że zdecydowali się oni zawrzeć umowę majątkową zwaną powszechnie „intercyzą”. Zgodnie z art. 47 § 1 KRO, małżonkowie bądź nupturienci mogą ustanowić ustrój rozszerzonej lub ograniczonej wspólności majątkowej, ustrój rozdzielności majątkowej lub wprowadzony do polskiego systemu prawnego w wyniku nowelizacji z 2004 r.¹ ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Wynika z tego zatem, że zakres swobody małżonków jest stosunkowo ograniczony, gdyż mogą oni wybrać tylko jeden z wyżej wymienionych ustrojów. Wybór ten ma bowiem charakter alternatywy rozłącznej, co oznacza, że nie mogą oni łączyć zasad regulujących konkretne rodzaje ustrojów majątkowych². W takiej jednak sytuacji inaczej kształtuje się postępowanie egzekucyjne w związku z przedmiotami majątkowymi, z których może zaspokoić się wierzyciel, ponieważ przedmioty majątkowe, do których może być skierowane postępowanie egzekucyjne, zależą w takiej sytuacji od tego, jakiego rodzaju jest to umowa. Zawarcie umowy przez małżonków może zatem wywołać negatywne dla wierzyciela skutki prawne, związane z możliwością zaspokojenia jego wierzytelności. Niemniej jednak, aby dłużnik bądź jego małżonek mogli powoływać się na zawarcie małżeńskiej umowy majątkowej, to przede wszystkim umowa majątkowa musi być wobec wierzyciela skuteczna.

Kwestię skuteczności małżeńskich umów majątkowych ustawodawca uregulował w art. 471 KRO. Przepis ten stanowi, że małżonkowie mogą powoływać się względem innych osób na rozszerzenie, ograniczenie lub wyłączenie wspólności tylko wtedy, gdy zawarcie przez nich umowy majątkowej oraz jej rodzaj były tym osobom wiadome. Odwołując się do wykładni literalnej wskazanego przepisu nie ma wątpliwości, że skuteczność umowy wobec wierzyciela uzależniona jest od spełnienia dwóch przesłanek. Po pierwsze, ustawodawca wymaga, aby osoba trzecia wiedziała o zawarciu umowy majątkowej, a po drugie aby znała jej rodzaj, czyli wiedziała, czy jest to umowa rozszerzająca, ograniczająca czy wyłączająca wspólność majątkową.

W pierwszej kolejności zachodzi konieczność wyjaśnienia, że zgodnie z wolą ustawodawcy, aby dłużnik mógł powołać się na skuteczność intercyzy, musi [...]