Abstrakt

Po wprowadzeniu notarialnego poświadczenia dziedziczenia (2008 r.) i znowelizowaniu przepisów o dziedzi­czeniu ustawowym (2009 r.), ustawą z 18.3.2011 r. o zmianie ustawy – kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw¹ do Księgi czwartej Kodeksu cywilnego dodano przepisy o zapisie windykacyjnym². W testamentach sporządzanych od 23.10.2011 r.³ spadkodawca będzie mógł ustanowić zarówno zapis o skutkach obligacyjnych, jak i zapis o skutkach rzeczowych. Ograniczony zakres możliwości dysponowania przez testatora przedmiotami majątkowymi wchodzącymi w skład spadku w obecnym stanie prawnym oraz skutki prawne takich rozrządzeń przesądziły o potrzebie wprowadzenia zapisu windykacyjnego. W niniejszym artykule przedstawiono charakterystykę tej instytucji, ze wskazaniem podobieństw i różnic względem zapisu zwykłego. Omówiono także kwestie odpowiedniego stosowania do zapisów windykacyjnych przepisów KC dotyczących dziedziczenia, w tym ustanowienie i oznaczenie zapisobiercy windykacyjnego i zdolność do bycia zapisobiercą, przyjęcie lub odrzucenie zapisu windykacyjnego, odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego za długi spadkowe, w tym za dług z tytułu zachowku oraz wpływ istnienia zapisów windykacyjnych na zasady wydzielania sched spadkowych i warunki niezbędne do stwierdzenia nabycia zapisu windykacyjnego.

Wprowadzenie

Ustanowienie zapisu stanowi jedno z rozrządzeń testamentowych, które stwarza możliwość zadysponowania określonymi przedmiotami majątkowymi na rzecz oznaczonych podmiotów, bez powoływania ich do dziedziczenia⁴. W zależności od przyjętej przez dany system prawny konstrukcji zapisu, skutkiem jego ustanowienia może być powstanie w chwili śmierci spadkodawcy jedynie stosunku obligacyjnego pomiędzy spadkobiercą a zapisobiercą (tzw. zapis zwykły) albo powstanie bezpośrednio skutków rzeczowych, co oznacza, że z chwilą otwarcia spadku prawo stanowiące przedmiot zapisu przechodzi na zapisobiercę (tzw. zapis windykacyjny)⁵. Nabycie korzyści ze spadku w pierwszej ze wskazanych sytuacji następuje pośrednio, ponieważ wszystkie prawa stanowiące składniki spadku, w tym także te stanowiące przedmiot zapisu, przechodzą z chwilą otwarcia spadku na spadkobierców, a zapisobierca, niezależnie od przedmiotu zapisu, nawet, gdy jest nim prawo własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości, nabywa jedynie roszczenie o jego wykonanie⁶. Zobowiązanym z tytułu zapisu jest spadkobierca, na którego taki obowiązek nałożył testator w testamencie. Zapis zwykły wydłuża „proces” przejścia konkretnych praw na zapisobiercę (odwleka uzyskanie korzyści przez zapisobiercę) i co najistotniejsze, wymaga od uprawnionego podjęcia określonych czynności, w szczególności zawarcia umowy o skutkach rzeczowych⁷. Zapisobierca nabywa korzyść z tytułu zapisu zwykłego dopiero z chwilą jego wykonania przez spadkobiercę. Ze względu na możliwość przedawnienia roszczenia z tytułu zapisu⁸, nie zawsze dojdzie do urzeczywistnienia w omawianym zakresie woli spadkodawcy⁹.

Polski ustawodawca w 1964 r. zdecydował o przyjęciu w KC konstrukcji zapisu o skutkach obligacyjnych (legatum per damnationem)¹⁰ i dotychczas jedynie ten rodzaj zapisu był regulowany w Księdze czwartej KC¹¹. Zgodnie z art. 968 § 1 KC, zapis polega na tym, że spadkodawca nakłada na spadkobiercę ustawowego lub testamentowego obowiązek spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Analogiczny obowiązek spadkodawca może nałożyć również na samego zapisobiercę; powstaje wówczas tzw. dalszy zapis (art. 968 § 2 KC). Z chwilą otwarcia spadku pomiędzy obciążonym zapisem spadkobiercą a zapisobiercą powstaje stosunek obligacyjny, z którego wynika roszczenie o spełnienie określonego świadczenia majątkowego¹².

Przy przyjęciu wskazanej wyżej konstrukcji zapisu¹³, w przeciwieństwie do powołanego w testamencie spadkobiercy, zapisobierca nie jest następcą prawnym spadkodawcy, i to nie tylko pod tytułem ogólnym, lecz także pod tytułem szczególnym¹⁴. Pomiędzy spadkodawcą a zapisobiercą nie istnieje węzeł prawny.

Zapisobierca (dalszy zapisobierca) jest następcą prawnym pod tytułem szczególnym obciążonego zapisem spadkobiercy (zapisobiercy)¹⁷. Zapisobierca uzyskuje korzyść wskazaną w testamencie przez spadkodawcę, natomiast nie należy do osób odpowiedzialnych za długi spadkowe.

W prawie polskim nie występował dotychczas zapis windykacyjny, jednak w ostatnim czasie bardzo poważnie rozważano celowość wprowadzenia w tym zakresie odpowiednich unormowań¹⁹. W literaturze podkreślano, że istniejący de lege lata zakaz legatu per vindicationem, co jest równoznaczne z wyłączeniem możliwości osiągania wskutek czynności prawnej mortis causa takich samych skutków jak w drodze czynności inter vivos, stanowi ograniczenie swobody testowania²⁰. Zapis windykacyjny, co jest jego główną zaletą, stwarza spadkodawcy „szanse większego wpływu na losy poszczególnych przedmiotów majątkowych po jego śmierci”²¹. Jak już wyżej wspomniano, stanowiący wyjątek od zasady sukcesji uniwersalnej legatum per vindicationem, wywołuje skutki o charakterze rzeczowym, tzn. że w chwili otwarcia spadku przeznaczone w zapisie dla uprawnionego określone prawo przechodzi na zapisobiercę. Dzięki przyjętemu rozwiązaniu, po wejściu w życie ZmKCU, testator będzie mógł przeznaczyć poszczególnym spadkobiercom wskazane w testamencie składniki majątkowe i w sposób wiążący zadecydować o sposobie podziału swojego majątku (tzn. o tym, jakie przedmioty należące do spadku przypadną poszczególnym spadkobiercom). W obowiązującym stanie prawnym, ze względu na przyjętą w przypadku dziedziczenia zasadę sukcesji uniwersalnej, nie jest możliwe, aby określone składniki spadku (przedmioty majątkowe) nabywali jedynie niektórzy spadkobiercy. Zasada sukcesji uniwersalnej oznacza bowiem, że [...]