Abstrakt

Niesłuszne tymczasowe aresztowanie stanowi zdarzenie prawne będące przesłanką odpowiedzialności od­szkodowawczej Skarbu Państwa. Została ona uregulowana w rozdziale 58 KPK, a przepisy tam zawarte mają charakter leges speciales wobec art. 417 i n. KC.

Pomimo tego, że przysługujące niesłusznie aresztowanemu roszczenia mają charakter cywilnoprawny, ulokowanie ich w ustawie karnoprocesowej przesądza, że rozstrzyganie o ich zasadności powierzone zostało sędziom orzekającym „na co dzień” na podstawie regulacji prawa karnego. Wydaje się, że jest to przyczyną wątpliwości interpretacyjnych oraz rozbieżności w orzecznictwie. Skłania to do podjęcia bliższej analizy tej problematyki, szczególnie bezpośrednio dotyczącej stosowanych na omawianym gruncie instytucji prawa cywilnego, jak szkoda oraz związek przyczynowy, które stanowią pozostałe przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej¹. W niniejszym artykule omówione zostało pojęcie szkody (majątkowej i niemajątkowej), kwestia ustalenia wysokości szkody majątkowej na mieniu przy wykorzystaniu metody dyferencyjnej, ustalenia wysokości szkody w postaci utraconych korzyści w sytuacji niesłusznego tymczasowego aresztowania oraz przypadki niepodlegającej uwzględnieniu w procesie odszkodowawczym szkody nielegalnej lub niegodziwej. Ponadto, przedstawiono zagadnienie straty w majątku tymczasowo aresztowanego, zaliczenia na poczet szkody korzyści, jakie poszkodowany uzyskał w wyniku zdarzenia szkodzącego, a także omówiona została przesłanka związku przyczynowego, którego ustalenie warunkuje odpowiedzialność odszkodowawczą.

Wprowadzenie

W opracowaniu poruszone zostały zagadnienia odnoszące się bezpośrednio tylko do zdarzenia szkodzącego w postaci tymczasowego aresztowania, a także jednej z postaci szkody majątkowej, ponieważ w praktyce te kwestie występują najczęściej. Niemniej, wiele uwag zachowuje swą aktualność w przypadku indemnizacji niesłusznego skazania lub zatrzymania.

Jako podstawową metodę do analizy poszczególnych zagadnień wykorzystano wykładnię językową. Subsydiarne zastosowanie znajdzie odwołanie się do wykładni systemowej i funkcjonalnej, gdy będzie to konieczne. Przedstawione koncepcje interpretacyjne w dużej mierze opierają się na dorobku orzecznictwa, przede wszystkim SN (zarówno Izby Karnej, jak i Izby Cywilnej), a także Trybunału Konstytucyjnego oraz sądów apelacyjnych, z wykorzystaniem poglądów przedstawicieli doktryny (prawa karnego oraz prawa cywilnego).

Regulacje KPK, określając osobę dochodzącą naprawienia szkody z tytułu pozbawienia wolności, posługują się terminem „oskarżony”. W niniejszym artykule osobę tę określono mianem „poszkodowanego”, ponieważ trafniej charakteryzuje ono przedmiot postępowania, a ponadto, termin „oskarżony” jest nieaktualny w odniesieniu do jej obecnej sytuacji procesowej, ponieważ albo od zarzutu popełnienia przestępstwa została uniewinniona (względnie postępowanie umorzono) albo już została skazana, lecz reakcja karna nie pozwala na „pochłonięcie” tymczasowego aresztowania².

Szkoda – uwagi ogólne

Polskie prawo cywilne (Kodeks zobowiązań) nie definiowało pojęcia szkody i nie czyni tego obecnie. Generalnie rzecz ujmując, w orzecznictwie³ oraz doktrynie⁴ przyjmuje się, że szkodą jest powstały wbrew woli poszkodowanego uszczerbek w prawnie chronionych dobrach (interesach), wyrażający się w różnicy pomiędzy stanem dóbr, jaki już istniał i jaki mógłby następnie w normalnej kolei rzeczy się wytworzyć, a stanem, jaki powstał wskutek zdarzenia wywołującego zmianę w dotychczasowym stanie rzeczy, z którym to zdarzeniem ustawodawca wiąże powstanie odpowiedzialności odszkodowawczej. W omawianym przypadku, owym zdarzeniem jest niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie, w sensie art. 552 § 4 KPK⁵.

W piśmiennictwie cywilistycznym oraz judykaturze panuje pogląd, że pojęcie szkody jest nadrzędne, pozwalające na podstawie dóbr dotkniętych uszczerbkiem wyróżnić: szkodę majątkową (szkoda sensu stricto) i szkodę niemajątkową (krzywda)⁶.

Szkoda majątkowa zachodzi wówczas, gdy pewne zdarzenie wywołuje reperkusje w majątku uprawnionego, w sposób bezpośredni (szkoda majątkowa na mieniu) lub w taki sposób, że najpierw następuje naruszenie dóbr osobistych określonej osoby, w następstwie którego dochodzi, obok albo wespół z wyrządzeniem krzywdy, w sposób pośredni do negatywnych następstw w majątku osoby, np. uszkodzenie ciała generuje koszty leczenia (szkoda majątkowa na osobie). W sferze majątkowej ustawodawca przyjął zasadę pełnego odszkodowania, która została określona w art. 361 § 2 KC, ponieważ obejmuje ona pokrycie poniesionych przez poszkodowanego strat (damnum emergens) oraz utraconych przez niego korzyści (lucrum cessans). Straty to oprócz zmniejszenia aktywów majątku także powstanie lub zwiększenie pasywów. Utrata korzyści oznacza natomiast udaremnienie zwiększenia się majątku poszkodowanego, czego można było oczekiwać w normalnym toku wydarzeń.

Szkodę niemajątkową charakteryzuje się od strony negatywnej jako takie naruszenie dóbr i interesów chronionych przez prawo, które nie znajduje wyrazu w jego sytuacji majątkowej (tymczasowe aresztowanie, obok uszczerbku majątkowego, np. w postaci utraty wynagrodzenia za pracę, powoduje naruszenie dóbr osobistych, szczególnie wolności, honoru). Uszczerbek typu niemajątkowego określony został mianem krzywdy, a suma pieniężna przeznaczona na jej złagodzenie zadośćuczynieniem⁷.

Definicji szkody nie sposób znaleźć także w przepisach prawa karnego materialnego ani procesowego. Zatem w tym obszarze pojęcie to należy rozumieć tak, jak w prawie cywilnym. W konsekwencji, zakres odpowiedzialności Skarbu Państwa wyznaczać będzie szkoda (i krzywda), oceniana z punktu widzenia przepisów KC⁸.

Szkoda na mieniu

W praktyce, najistotniejsze znaczenie w razie niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania posiada naprawienie szkody majątkowej na mieniu. Szkoda tego rodzaju jest przedmiotem prawie każdego takiego postępowania oraz wymaga precyzji w jej ustalaniu (jest pozbawiona uznaniowości)⁹, co generuje wątpliwości interpretacyjne oraz trudności dowodowe. Natomiast szkoda majątkowa na osobie, jako skutek pozbawienia wolności, w obecnych warunkach należy do rzadkości, zaś w przypadku szkody niemajątkowej, swoboda uznania sędziowskiego w określaniu zadośćuczynienia jest znaczna, a kryteria temu służące wydają się być dobrze ukształtowane¹⁰.

Jak już podniesiono, szkoda jest jedną z przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej. Aby więc stwierdzić, że doszło do zawiązania stosunku zobowiązaniowego pomiędzy osobą niewątpliwie niesłusznie tymczasowo aresztowaną a Skarbem Państwa, należy ustalić, czy określony uszczerbek, stanowiący szkodę prawnie relewantną¹¹, w ogóle nastąpił, mając w polu widzenia zarówno poniesione straty, jak i utracone przez poszkodowanego korzyści. Dla ustalenia istnienia oraz wysokości szkody majątkowej, trzeba więc zrelatywizować stan majątkowy hipotetyczny, jaki by istniał, gdyby nie nastąpiło niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie, do dwóch stanów rzeczywistych, a to mającego miejsce przed oraz po uchyleniu tymczasowego aresztu. Przeprowadzenie takiego testu może doprowadzić do następujących wyników:

[...]