Monitor Prawniczy

nr 2/2011

Zmiana okoliczności sprawy w trakcie postępowania przed sądem w sporach z zakresu ubezpieczeń społecznych

Piotr Prusinowski
Autor jest adiunktem na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie, sędzią Sądu Okręgowego w Olsztynie.
Abstrakt

W artykule przedstawiono zagadnienie wpływu decyzji organu rentowego na procedowanie i rozstrzyganie przez sąd. Zagadnienie to wpisuje się w szerszą tematykę związaną z relacją między postępowaniem administracyjnym a sądowym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Każdemu postępowaniu towarzyszy czynnik czasowy. Dotyczy on tak czynności procesowych, jak i materialnoprawnych. Zmiana okoliczności sprawy następująca po decyzji organu rentowego generuje pytanie o ich wpływ na rozstrzygnięcie odwołania ubezpieczonego przez sąd. Autor przeprowadza analizę orzecznictwa SN dotyczącą wspomnianego zagadnienia, zgłaszając przy tym krytyczne co do niego uwagi.

Wprowadzenie

Analiza przepisów postępowania sądowego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych ujawnia szereg wątpliwości prawnych. Ich podłoża należy poszukiwać przede wszystkim w nietypowym połączeniu postępowania administracyjnego i sądowego. O ile w sądowej procedurze cywilnej wyznacznikiem rozstrzygnięcia jest pozew zawierający żądania powoda, o tyle przy rozpoznawaniu spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych dochodzi dodatkowy element w postaci decyzji administracyjnej. W sprawach tych nie występuje pozew, ale odwołanie od decyzji. Przekształcenie charakteru prawnego sporu z administracyjnego na cywilny następuje z chwilą przekazania sądowi odwołania od decyzji organu rentowego1. W konsekwencji powstaje pytanie o zakres relacji zachodzących pomiędzy rozstrzygnięciem wydanym przez organ rentowy a wyrokiem sądowym. Wpływ na konkluzje w tym zakresie ma specyfika norm prawa ubezpieczeń społecznych i wynikająca z niej rola sądu, który w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych pełni funkcję kontrolną i rozpoznawczą.

Charakterystyka postępowania cywilnego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych

Na potrzeby niniejszego opracowania należy wskazać, że przedmiotem spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych jest prawo do świadczeń albo określenie sytuacji prawnej podmiotów uczestniczących w relacji ubezpieczeniowej2. W obydwu przypadkach rozstrzygnięcia tak organu rentowego, jak i sądu, mają charakter deklaratywny. Potwierdzają prawnie istniejący stan rzeczy. Ustawodawca warunkuje prawo do świadczenia od ziszczenia się ustawowych przesłanek (przeważnie musi zaistnieć ich koniunkcja). Spełnienie ustawowych wymogów może nastąpić w różnym czasie, w tym także po wydaniu decyzji rentowej. Podobnie ustalenie sytuacji prawnej podmiotów uczestniczących w relacji ubezpieczenia społecznego może być odmienne, zważywszy na datę dokonania oceny. W obydwu kategoriach spraw upływ czasu może spowodować dekompozycję w zakresie okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia.

Ustawodawca zestawiając odmienne rodzaje postępowań (administracyjne i sądowe), przypisał sądowi funkcję kontrolną nad wcześniejszym rozstrzygnięciem organu rentowego. Z punktu widzenia tego organu dochodzi do przekształcenia jego roli, z podmiotu decyzyjnego (postępowanie administracyjne), na pozycję jednej ze stron (postępowanie sądowe). Istotą postępowania w tej kategorii spraw jest w konsekwencji konieczność zachowania swoistej instancyjności. W pierwszej kolejności wniosek ubezpieczonego jest oceniany przez organ rentowy, a dopiero następnie podlega kontroli sądu. Sekwencja ta zmusza do podkreślenia, że postępowanie sądowe ma charakter wtórny do pierwotnego trybu postępowania przed organem rentowym. W rezultacie sąd nie może we własnym zakresie ustalać sytuacji prawnej ubezpieczonych3. Kontrolna rola sądu musi korespondować z zakresem rozstrzygnięcia dokonanego w decyzji administracyjnej. Organ rentowy dokonując rozstrzygnięcia odnosi się do aktualnego stanu prawnego oraz bierze pod uwagę znany stan faktyczny i dowodowy. Wskazane okoliczności identyfikują decyzję organu rentowego. Rola kontrolna sądu koncentruje się na ocenie stanu rzeczy stanowiącej podstawę wydanej wcześniej decyzji.

Jednocześnie należy podkreślić, że postępowanie przed sądem ma charakter rozpoznawczy. Sąd nie ma uprawnień kasatoryjnych (poza nielicznymi wyjątkami), co oznacza odejście od bezpośredniej kontroli sądowej decyzji rentowych4. Zasadniczym celem postępowania przed sądem jest merytoryczne rozstrzygnięcie o żądaniach strony, co do których powstał spór5. W tym ujęciu podkreśla się, że wady postępowania przed organem rentowym nie uzasadniają zmiany decyzji rentowej6.

Występowanie, w postępowaniu sądowym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, funkcji kontrolnej i rozpoznawczej, implikuje konieczność rozważenia ich wpływu na rozstrzygnięcie sądowe. Pierwsza funkcja została ograniczona jedynie do materialnoprawnej oceny legalności decyzji administracyjnej. Druga została zdeterminowana przedmiotem i zakresem decyzji organu rentowego. W rezultacie postępowanie sądowe względem postępowania administracyjnego jest z jednej strony jego kontynuacją, zaś z drugiej nie można pominąć jego odrębności. Funkcja rozpoznawcza postępowania sądowego zawiera w sobie element odrębności i niezależności od wcześniejszego rozstrzygnięcia organu rentowego. W tym ujęciu należy również wskazać na odwoławczy charakter postępowania sądowego w sprawach z zakresu ubezpieczenia społecznego.

Powstaje pytanie, na ile decyzja rentowa wyznacza zakres, w którym, w ramach funkcji rozpoznawczej, może orzekać sąd. Poszukiwanie odpowiedzi należy poprzedzić przedstawieniem praktyki sądowej.

Zmiana stanu rzeczy sprawy po wydaniu decyzji przez organ rentowy – w orzecznictwie SN

Ustawodawca zastrzegł w przepisie art. 316 § 1 KPC, że sąd wydając wyrok, bierze za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Pojęcie „stan rzeczy” odnosi się do wszystkich elementów, które składają się na podstawę wyroku. Obejmuje ono w szczególności podstawę faktyczną, prawną i kompetencyjną wyroku.

W orzecznictwie sądowym jako zasadę przyjmuje się, że reguła powyższa nie ma zastosowania w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Nie oznacza to jednak, że od wspomnianej zasady judykatura nie przewidziała wyjątków.

Poglądy prezentowane przez SN należy przedstawić w trzech płaszczyznach tematycznych. Decyzja organu rentowego zapada w określonym stanie prawnym, który po jej wydaniu może ulec zmianie. W orzecznictwie konsekwentnie przyjęto, że sąd dokonuje oceny legalności decyzji rentowej według stanu prawnego istniejącego w dacie jej wydania. Zmiana stanu prawnego w toku postępowania sądowego uprawnia osobę zainteresowaną do złożenia nowego wniosku o przyznanie świadczenia emerytalno-rentowego7. W tej płaszczyźnie poglądy judykatury korespondują z przyjętą zasadą, że przepis art. 316 § 1 KPC nie ma zastosowania przy rozpoznawaniu spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych.

Odmienne stanowisko zaprezentował [...]