Abstrakt
Wśród dowodów przewidzianych w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego szczególne miejsce przypada opinii biegłego1. Dzieje się tak dlatego, że zadaniem biegłego nie jest komunikowanie spostrzeżeń, lecz udzielenie wiadomości specjalnych2 wykraczających poza zakres wiadomości ogólnych, dostępnych ogółowi osób przeciętnie inteligentnych o przeciętnym zasobie wiedzy ogólnej3. Sąd musi zwrócić się do biegłego, jeśli dojdzie do przekonania, że okoliczność mająca istotne znaczenie dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy może zostać wyjaśniona tylko w wyniku wykorzystania wiedzy osób mających specjalne wiadomości, stąd biegły pełni rolę „pomocnika organu procesowego”. Zasadniczo osoba wyznaczona na biegłego ma obowiązek wydania opinii. W pewnych jednak sytuacjach istnieją przesłanki powodujące wyłączenie biegłego z mocy ustawy bądź uzasadniające wyłączenie biegłego z powodu podważenia zaufania co do jego bezstronności. Ponadto, biegły może wnieść o zwolnienie go od obowiązku wydania opinii z powodu przeszkody uniemożliwiającej jej wydanie. Poza omówieniem wyżej wskazanych przypadków skutkujących wyłączeniem biegłego, w niniejszym artykule wskazano także właściwy tryb wyłączenia biegłego w przypadku zajścia określonych przesłanek oraz skutki wydania opinii przez biegłego podlegającego wyłączeniu ex lege i wyłączonego na wniosek strony, a nadto kwestię wynagrodzenia biegłych podlegających wyłączeniu.
Wprowadzenie
Opinia biegłego ma stanowić pomoc dla sądu w zrozumieniu i ocenie faktów, a w konsekwencji w wydaniu orzeczenia w sprawie. Słusznie zatem zauważa się w doktrynie, że stosunek łączący organ procesowy z biegłym nie jest stosunkiem cywilnoprawnym, lecz publicznoprawnym, a postanowienie o powołaniu biegłego nie jest ofertą czy zamówieniem, lecz wezwaniem do spełnienia obowiązku obywatelskiego (munus publicum), przez prawo nałożonego na każdego, kto posiada wiadomości specjalne4, a wszystko to w tym celu, by w postępowaniu (w tym cywilnym) zapadło orzeczenie odpowiadające prawdzie materialnej.
Zatem pomimo usytuowania regulacji dotyczących dowodu z opinii biegłego bezpośrednio za przepisami odnoszącymi się do świadków, pomimo szerokiego odpowiedniego stosowania przepisów o świadkach, dowód ten ma inną rangę i inne znaczenie niż dowód z zeznań świadków.
| Należy podkreślić, że przedmiotem wypowiedzi biegłego nie jest przedstawienie faktów, lecz ich ocena na podstawie posiadanej wiedzy fachowej. Dowód z opinii biegłego nie podlega zatem weryfikacji jak dowód na stwierdzenie faktów w oparciu o kryterium prawdy i fałszu. Z punktu widzenia przydatności opinii biegłego jako podstawy rozstrzygnięcia ważny jest stopień jej kategoryczności5. |
Sąd bowiem musi zwrócić się do biegłego, jeśli dojdzie do przekonania, że okoliczność mająca istotne znaczenie dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy może zostać wyjaśniona tylko w wyniku wykorzystania wiedzy osób mających specjalne wiadomości. W takim przypadku dowód z opinii biegłego, z uwagi na składnik wiadomości specjalnych, jest dowodem tego rodzaju, że nie może być zastąpiony inną czynnością dowodową ani wnioskowaniem na podstawie innych ustalonych faktów6. Nic więc dziwnego, że status biegłego i jego znaczenie porównywano nawet do pozycji sędziego7, choć z zastrzeżeniem, że rozstrzygnięcie biegłego to nie rozstrzygnięcie normatywne, lecz naukowe8. Pomimo przywołania tego poglądu, w tym miejscu należy podkreślić, że rozstrzygnięcie biegłego nie ma waloru ostatecznego, skoro podlega – jak inne środki dowodowe – swobodnej ocenie sądu. Pełni zatem biegły rolę „pomocnika organu procesowego”, który ma przyczynić się do prawidłowego rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy.
| Warto przytoczyć, że w wyroku z 20.8.1998 r.9 NSA w Warszawie wskazał, że biegły sądowy jest tylko organem pomocniczym wymiaru sprawiedliwości w przypadkach wymagających wiadomości specjalnych10. |
Osoba wyznaczona na biegłego ma obowiązek wydania opinii. Należy jednak wskazać, że nie jest to obowiązek bezwzględny. Zachodzą bowiem istotne przesłanki, które umożliwiają biegłemu nieprzyjęcie włożonego na niego obowiązku. Dzieje się tak z powodu powołania się na okoliczności, które uzasadniają odmowę złożenia zeznań, jak również w razie zaistnienia przeszkód uniemożliwiających wydanie opinii (art. 280 KPC).
Dodatkowo jedną z gwarancji, by opinia biegłego mogła spełnić stawiane jej zadania, jest instytucja wyłączenia biegłego.
Peritus inhabilis?
Przesłankom skutkującym wyłączeniem konkretnej osoby od opiniowania w konkretnej sprawie poświęcone są dwa artykuły KPC, z których pierwszy pozwala biegłemu uchylić się od wydania opinii z przyczyn, jakie uprawniają świadka do odmowy zeznań (art. 280 KPC), a drugi umożliwia stronie złożenie żądania wyłączenia biegłego z przyczyn, z jakich można żądać wyłączenia sędziego (art. 281 KPC).
Nie można nie zauważyć, że regulacje KPC nie przewidują wprost instytucji biegłego wyłączonego z mocy ustawy (peritus inhabilis), tak jak ma to miejsce w KPK, który w art. 196 § 1 KPK stanowi, że nie mogą być biegłymi osoby wymienione w art. 178, 182 i 185 KPK oraz osoby, do których odnoszą się odpowiednie przyczyny wyłączenia wymienione w art. 40 § 1 pkt 1–3 i 5 KPK, osoby powołane w sprawie w charakterze świadków, a także osoby, które były świadkiem czynu11. Cechą charakterystyczną regulacji art. 196 § 1 KPK jest niewzruszalne domniemanie, że w wymienionych w tym przepisie przypadkach biegły obiektywny być nie może.
Na gruncie postępowania cywilnego w orzecznictwie SN pojawiły się rozbieżne judykaty co do instytucji peritus inhabilis: z jednej strony uznawano bowiem, że zbędne jest [...]