Abstrakt

I. Przepisy dotyczące składu sądu mają charakter norm ustrojowych, kształtują i wpływają na funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości. Wyrażona w art. 47 KPC zasada orzekania w składzie jednoosobowym znajduje odpowiednie zastosowanie w postępowaniu nieprocesowym (art. 13 § 2 KPC)¹. Artykuł 509 KPC² stanowi, że sprawy o przysposobienie, o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej w I instancji sąd rozpoznaje w składzie jednego sędziego i dwóch ławników³. Ciężar gatunkowy decyzji, ingerencja we władzę rodzicielską, uzasadnia wprowadzenie wyjątku w postaci orzekania w składzie ławniczym. Ustawodawca zakłada, że kolegialność składu orzekającego zwiększy w tym wypadku gwarancję prawidłowego orzekania⁴. Przyjęcie założenia, że rozpoznawanie spraw w składzie ławniczym ma charakter wyjątkowy⁵, przemawia za koniecznością jego wyznaczania jedynie „w sprawach o – verba legis – pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej”⁶. Współcześnie zwraca się uwagę, że wykładnia art. 509 KPC jako przepisu wyjątkowego ma charakter ścisły i zwężający⁷, powinna uwzględniać dyrektywy wynikające zarówno z prawa materialnego, jak i prawa procesowego⁸.

Rozpoznanie sprawy w innym składzie nie wiąże się stricte z jakością orzekania. Trafne jest twierdzenie B. Dobrzańskiego, że: „nie można (…) argumentować, że skład z ławnikami, czy w ogóle liczniejszy, jest zawsze lepszy od składu jednoosobowego, czy mniej licznego”⁹. Błędna kwalifikacja i ocena charakteru sprawy, w powiązaniu z wyznaczeniem niewłaściwego składu sądu, ma jednak daleko idące konsekwencje procesowe. O ich wadze świadczy sankcja związana z ich naruszeniem, tj. nieważnością postępowania (art. 379 pkt 4 KPC).

II. Unormowanie stosunków między rodzicami a dziećmi wymaga uwzględnienia dobra osób małoletnich oraz zbieżnego z nim interesu społecznego¹⁰. Ingerencja władzy państwowej w wykonywanie przez rodziców władzy rodzicielskiej może mieć postać ograniczenia, zawieszenia, czy też pozbawienia. Instytucja „ograniczenia władzy rodzicielskiej” nie jest instytucją jednolitą¹¹. Ustawodawca nie zdefiniował tego pojęcia, jak również nie sporządził katalogu mieszczących się w nim spraw. Dokonanie oceny w tym zakresie należy do sądu. Konieczność apriorycznej i dokonywanej w okolicznościach konkretnej sprawy oceny wiąże się z ryzykiem powstawania niepożądanych rozbieżności i wątpliwości w judykaturze, czego przykładem może być orzekanie w sprawach o zmianę zawartego w wyroku orzekającym rozwód rozstrzygnięcia o miejscu pobytu dziecka.

W praktyce sądów powszechnych problematyka ta wiązana bywa z [...]