Abstrakt
Dnia 13.7.2011 r. weszła w życie ustawa z 9.6.2011 r. o zmianie ustawy – kodeks karny oraz niektórych innych ustaw1, która – na mocy art. 1 – wprowadziła do Kodeksu karnego nowe przestępstwo niegospodarności bezszkodowej z art. 296 § 1a. Jednocześnie, na mocy art. 3 ZmKKU, uchylono przepis art. 585 KSH, określający przestępstwo działania na szkodę spółki. W ten sposób przeprowadzono istotne zmiany w dotychczasowej karnoprawnej ochronie obrotu gospodarczego. Dotyczą one praktycznie ważnej kwestii bezpieczeństwa prawnego przedsiębiorców, jak również trudnych teoretycznoprawnych zagadnień związanych z toczonymi sporami o właściwą interpretację art. 296 KK oraz art. 585 KSH2. Dlatego też warto poświęcić im, zwłaszcza nowemu przestępstwu z art. 296 § 1a KK, odrębną teoretycznoprawną analizę, którą należy traktować jako jeden z pierwszych głosów w nieuchronnej długiej i ożywionej debacie naukowej w tym zakresie.
Wprowadzenie
W pierwszej kolejności należy wskazać, że nowe przestępstwo z art. 296 § 1a KK nie stanowi konstrukcji, która mogłaby zostać uznana jako przewidywalny wynik doktrynalnej debaty toczonej na gruncie art. 296 KK i art. 585 KSH. Trudno je uznać za wynik nie tylko jakiegokolwiek doktrynalnego kompromisu, lecz nawet określonego interpretacyjnego poglądu. Propozycja tego przestępstwa pojawiła się, bez teoretycznej podbudowy w postaci wymiany poglądów, wręcz nagle i równie szybko stała się obowiązującym prawem. Fakt ten musi wprawić w swoistą naukową konsternację tych wszystkich, którzy chociażby tylko pobieżnie teoretycznie i praktycznie zajmowali się ww. przepisami karnymi. Już na tym etapie analizy można pokusić się o wstępną ocenę, że znaczna część dotychczasowego już kilkunastoletniego pokaźnego dorobku doktryny i orzecznictwa odnośnie art. 585 KSH oraz art. 296 KK, stała się w ciągu zaledwie kilku tygodni bezużyteczna i nieaktualna. Z powyższego powodu zachodzi konieczność bliższego przyjrzenia się genezie nowego przestępstwa. Argumenty autorów jego projektu stają się bowiem tutaj jedynym źródłem właściwej interpretacji art. 296 § 1a KK.
Geneza nowego przestępstwa
Dnia 18.3.2011 r. wpłynął do Sejmu RP komisyjny projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz innych ustaw, przygotowany przez sejmową Komisję Nadzwyczajną „Przyjazne Państwo”3. Treść tego projektu wraz z uzasadnieniem niemal całkowicie pokrywały się z projektem nowelizacji art. 585 KSH i innych przepisów kryminalizujących działanie na szkodę określonego podmiotu, przygotowanym wcześniej przez Naczelną Radę Adwokacką4. Jak wynika wprost z tytułu projektu ustawy, dotyczył on przede wszystkim zmiany art. 585 KSH i nie przewidywał jakiejkolwiek zmiany w KK. Istota tej wstępnie zgłaszanej zmiany, przewidzianej w art. 1 pierwotnej wersji projektu, sprowadzała się do zaproponowania całkowicie nowego brzmienia przepisu art. 585 KSH5. W kwietniu 2011 r. projekt ten skierowano do I. czytania, które odbyło się w Sejmie w połowie maja bieżącego roku. Po I. czytaniu projekt skierowano do sejmowej Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach. Na posiedzeniu 24.5.2011 r. Komisja ta postanowiła jednak istotnie zmienić treść projektu ustawy, zgodnie z sugestiami Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego przy Ministrze Sprawiedliwości. Treść nowo brzmiącego projektu (o zmianie ustawy – Kodeks karny i niektórych innych ustaw) przekazano następnie do II. i III. czytania i bez większych zmian uchwalono go już 9.6.2011 r. Oznacza to, że od przyjęcia zmienionego (nowego) projektu ustawy do jej uchwalenia minęło właściwie nieco ponad dwa tygodnie (sic!).
Uchwalona zmiana w zakresie art. 296 KK bezpośrednio uwzględniała krytyczne wnioski i propozycje z Opinii o „projekcie nowelizacji art. 585 KSH i innych przepisów kryminalizujących działanie na szkodę określonych podmiotów”, przygotowanym przez Komisję Legislacyjną NRA6. Opinia ta nie odnosiła się zatem wprost do projektu ustawy. Jednak, jak już wskazano, stanowił on niemal powtórzenie projektu NRA. Projekt NRA modyfikował art. 585 KSH, a opinia Komisji Kodyfikacyjnej modyfikowała projekt NRA. W ten sposób pełne motywy ostatecznych zmian znajdują się w obu ww. dokumentach. Dodać należy, że krytyczna analiza Opinii Komisji Kodyfikacyjnej jest generalnie lakoniczna (obejmuje kilka stron rozważań), w przeciwieństwie do uzasadnienia pierwotnego projektu ustawy (Opinii NRA), które znaczniej głębiej uzasadnia zmiany. W ten sposób, paradoksalnie, to odrzucony projekt NRA zawiera argumenty na rzecz zmiany projektowanej przez Komisję Kodyfikacyjną. Upraszczając sprawę, w drugim projekcie znajdują się argumenty na rzecz wprowadzenia nowego przepisu (przestępstwa) do KK, a w pierwszym – argumenty na rzecz jego szczególnej konstrukcji i treści. Poszczególne argumenty z dwóch tych opinii będą przedstawiane dalej w ramach szczegółowej analizy dogmatycznej, jednak na tym etapie można pokusić się o ostrożnie formułowane stwierdzenie, że sposób opracowania i uchwalenia omawianej ustawy niewątpliwie nie stanowi wzoru dobrej legislacji, jak również nie spełniał oczekiwań przedsiębiorców w omawianym zakresie.
Przedmiot ochrony
Wskazane powyżej depenalizacyjne oczekiwania przedsiębiorców stanowią dobry grunt pod rozważania dotyczące przedmiotu ochrony nowego przepisu art. 296 § 1a KK. Wymagają one przy tym odwołania się do generalnie złych doświadczeń z wykładnią i stosowaniem przepisu art. 585 KSH. Trafnym podsumowaniem tych doświadczeń jest konstatacja projektodawców, którzy podnosili w uzasadnieniu do pierwotnego projektu ustawy, że przestępstwo działania na szkodę spółki pozwalało sformułować istotne zastrzeżenia co do prawidłowej realizacji zasady ultima ratio prawa karnego, konstytucyjnej zasady proporcjonalności (reakcji polityczno-kryminalnej) oraz zasady wolności gospodarczej7.
W realiach obrotu gospodarczego przepis prawa zawierający sankcjonowaną karą kryminalną normę zakazującą „działania na szkodę spółki” wywoływał [...]