Abstrakt
W niniejszym artykule przedstawiono zagadnienie właściwego powództwa do dochodzenia roszczeń z tytułu bezskuteczności czynności upadłego ex lege. W pierwszej kolejności przedstawiono istotę instytucji bezskuteczności czynności upadłego uregulowaną w ustawie z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze1, a następnie skutki bezskuteczności z mocy prawa czynności upadłego. Roszczenia z tytułu bezskuteczności czynności upadłego mogą być dochodzone w drodze powództwa o zasądzenie świadczenia, a niekiedy także na drodze powództwa o ukształtowanie i o ustalenie (powództwo o ustalenie wymaga istnienia interesu prawnego). Ponadto, bezskuteczność czynności upadłego może stanowić przesłankę orzekania w sprawach o zasądzenie świadczenia i o ukształtowanie prawa albo stosunku prawnego.
Wprowadzenie
Instytucję bezskuteczności czynności upadłego uregulowaną w PrUpN należy traktować jako zmodyfikowaną dla celów postępowania upadłościowego instytucję prawa cywilnego2.
Przepisy PrUpN (art. 527 i n. PrUpN), inaczej niż KC, przewidują m.in. bezskuteczność niektórych czynności upadłego z mocy samego prawa wskutek ogłoszenia upadłości (art. 127 i 128 PrUpN). Innymi słowy, w niektórych przypadkach, dana czynność upadłego staje się bezskuteczne na podstawie przepisów ustawy, bez potrzeby wydania konstytutywnego orzeczenia sądu w tej sprawie. Przy czym przepisy PrUpN przewidują również sytuacje, w których bezskuteczność czynności upadłego stwierdzana jest postanowieniem sędziego-komisarza (art. 129 i 130 PrUpN)3. Ponadto, jak się tradycyjnie przyjmuje w orzecznictwie i piśmiennictwie, regulacja PrUpN jest w pewnym zakresie komplementarna względem konstrukcji skargi pauliańskiej uregulowanej w KC (art. 527 i n. KC w zw. z art. 131 PrUpN)4. Co ważne, ustawodawca opiera niekiedy ekonomiczny sens przeprowadzenia postępowania upadłościowego na możliwości wykorzystania skutków bezskuteczności czynności upadłego (art. 13 ust. 3 PrUpN).
Bezskuteczność czynności upadłego jest jednym z wielu skutków ogłoszenia upadłości występujących w różnych płaszczyznach prawnych, niemniej konstrukcja bezskuteczności czynności z mocy samego prawa traktowana jest jako jeden z bardziej istotnych instrumentów ochrony interesów wierzycieli. Zaznaczyć przy tym należy, że bezskuteczność czynności upadłego powstaje zarówno przypadku ogłoszenia upadłości likwidacyjnej, jak i układowej. Konstrukcji bezskuteczności czynności w związku ze wszczęciem postępowania nie zna natomiast prawo naprawcze.
W związku z wprowadzeniem przez ustawodawcę konstrukcji bezskuteczności czynności z mocy samego prawa, powstaje istotne pytanie, jakie są skutki prawne takiej bezskuteczności w związku z ogłoszeniem upadłości (zagadnienie prawa materialnego) i w jaki sposób należy dochodzić roszczeń z tytułu bezskuteczności czynności upadłego (zagadnienie proceduralne).
Większe problemy prawne nie pojawiają się, jeżeli osoba zainteresowana uznaje fakt bezskuteczności czynności upadłego z mocy samego prawa i godzi się ponieść wszystkie konsekwencje prawne z tym związane. Wówczas interes masy upadłości (a innymi słowy, interes ogółu wierzycieli upadłego) może zostać zrealizowany poza ścieżką postępowania sądowego. Niemniej w praktyce taka sytuacja będzie stanowiła rzadkość. Najczęściej realizacja roszczeń z tytułu bezskuteczności czynności upadłego z mocy samego prawa będzie realizowana na drodze sądowej w drodze powództwa. Zgodnie z treścią art. 132 ust. 1 PrUpN, powództwo może wytoczyć syndyk, nadzorca sądowy albo zarządca5. Powództwo, jak przyjmuje się w piśmiennictwie, stanowi procesowy środek ochrony praw podmiotowych przed sądem6. Tradycyjnie wyróżnia się powództwo o zasądzenie świadczenia, powództwo o ustalenie prawa lub stosunku prawnego czy wreszcie powództwo o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego7. W dalszej części niniejszego opracowania zostanie poddane analizie zagadnienie właściwego powództwa do dochodzenia roszczeń z tytułu bezskuteczności czynności upadłego ex lege.
Skutki bezskuteczności z mocy samego prawa czynności upadłego
Bezskuteczność czynności upadłego jest źródłem roszczeń, które mogą być dochodzone przez syndyka, zarządcę lub nadzorcę sądowego. Podstawowym przepisem, który reguluje skutki bezskuteczności czynności upadłego z mocy samego prawa, jest przepis art. 134 ust. 1 PrUpN. Zgodnie z tą regulacją prawną, jeżeli czynność upadłego jest bezskuteczna z mocy prawa lub została uznana za bezskuteczną, to co wskutek tej czynności ubyło z majątku upadłego lub do niego nie weszło, podlega przekazaniu do masy upadłości, a gdy przekazanie w naturze jest niemożliwe, do masy upadłości powinna być wpłacona równowartość pieniężna. Z kolei po myśli art. 134 ust. 2 PrUpN tzw. „świadczenie wzajemne” osoby trzeciej zwraca się tej osobie, jeżeli znajduje się ono w masie upadłości oddzielnie od innego majątku lub o ile masa upadłości jest nim wzbogacona. Jeżeli świadczenie nie podlega zwrotowi, osoba trzecia może dochodzić wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. Przepis art. 134 PrUpN nie reguluje jednak wszystkich możliwych konsekwencji bezskuteczności czynności prawnych8.
Z powyższej regulacji wynika, że „przekazaniu” do masy upadłości podlega, po pierwsze, to, co ubyło z majątku upadłego. Po drugie, przekazaniu do masy upadłości podlega to, co do majątku upadłego nie weszło.
Użyte przez ustawodawcę sformułowania wskazują, że [...]