Abstrakt

Rejestr klauzul niedozwolonych odgrywa niewątpliwie pozytywną rolę kształtując świadomość prawną konsumentów, upowszechniając wiedzę na temat regulacji konsumenckich wśród podmiotów sporządzających umowy, zawierających je i organów stosujących prawo. Stosowanie rejestru, jego charakter i rola w systemie przepisów służących ochronie konsumenta, budzą jednak pewne kontrowersje w orzecznictwie, piśmiennictwie i praktyce. Niniejszy artykuł dotyczy kwestii ustalenia skutków prawnych wpisu do rejestru, mającej jak się wydaje fundamentalne znaczenie dla rozstrzygnięcia o dalszej praktyce oraz faktycznej roli, jaką rejestr pełnił będzie w polskim systemie prawnym. Po przedstawieniu pojęcia klauzul niedozwolonych, cywilnoprawnych skutków ich stosowania oraz zasad postępowania przed SOKiK i abstrakcyjnej kontroli wzorców umów Autor niniejszego artykułu dokonuje analizy znaczenia i skutków rozszerzonej prawomocności wyroków uznających klauzule za niedozwolone oraz prawnego charakteru rejestru klauzul niedozwolonych. Należy stwierdzić, że rejestr klauzul niedozwolonych nie należy do określonego Konstytucją katalogu źródeł prawa, stanowi jedynie specyficzne źródło poznania prawa, a rozszerzona skuteczność wyroków Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów¹ oznacza jedynie, że wyrok wiąże inne osoby co do okoliczności objętych postępowaniem.

Wprowadzenie

Instytucja klauzul niedozwolonych pojawiła się w Ko­deksie cywilnym w 2000 r. z mocy ustawy z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny², która weszła w życie 1.7.2000 r. Ustawa wprowadzająca przykładowy katalog klauzul niedozwolonych wprowadziła również szereg przepisów odnoszących się do wzorców umownych oraz konsekwencji stosowania niedozwolonych zapisów w umowach. Regulacja zawarta w kodeksie była implementacją dyrektywy EWG 93/13 z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich³. Nowej kompleksowej regulacji towarzyszyło pojawienie się instytucji rejestru klauzul niedozwolonych oraz abstrakcyjnej kontroli wzorców umownych, uregulowanej w przepisach KPC.

Znaczenie wpisu klauzuli do rejestru klauzul niedozwolonych oraz pozycja samego rejestru w systemie prawnym nie są do końca jasne i sprecyzowane. W coraz obszerniejszej literaturze dotyczącej prawa konsumenckiego stosunkowo niewiele uwagi poświęca się kwestiom systemowym – znaczeniu jakie posiada rejestr oraz skutków prawnych wpisu klauzuli niedozwolonej do rejestru. Sam rejestr istnieje już od prawie dziesięciu lat i jest stale rozbudowywany. Objętość rejestru stale rośnie dzięki aktywności organów powołanych do ochrony praw konsumentów – przekroczyła już ponad 2000 klauzul. Coraz większa świadomość prawna konsumentów oraz przedsiębiorców stosujących wzorce umowne wpływa na zainteresowanie rejestrem, którego zapisy są publicznie dostępne na stronie internetowej Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumenta. Opinie na temat skutków wpisu klauzuli do rejestru, zarówno w płaszczyźnie między konsumentem a przedsiębiorcą stosującym zapisy, jak i skutki tego wpisu dla osób trzecich, są przedmiotem dyskusji w doktrynie.

Pojęcie klauzul niedozwolonych w obrocie konsumenckim

Pojęcie klauzul niedozwolonych zdefiniowane jest w art. 385¹ KC. Są to postanowienia umowy (niekoniecznie wzorca) nieuzgodnione z konsumentem indywidualnie, które kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami rażąco naruszając interes konsumenta. Klauzula odnosząca się do głównego świadczenia, np. ceny lub wynagrodzenia, nie może być zakwalifikowana jako klauzula niedozwolona, chyba że została sformułowana w sposób niejednoznaczny (art. 385¹ § 1 zd. 2 KC). Pojęcie to należy raczej interpretować wąsko, w ścisłym związku z essentialia negotii danego typu umowy⁴. Taki pogląd jest powszechny w doktrynie, ale w konkretnych sprawach uznanie klauzuli za dotyczącą świadczenia głównego, może budzić kontrowersje⁵. Zgodnie z art. 385² KC, oceny zgodności klauzuli z dobrymi obyczajami dokonuje się biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia umowy oraz przy uwzględnieniu umów pozostających w związku z umową obejmującą postanowienia będące przedmiotem oceny.

Kolejnym warunkiem uznania klauzuli za niedozwoloną jest brak indywidualnego uzgodnienia treści klauzuli pomiędzy stronami. Postanowieniami, których treści nie uzgodniono indywidualnie, są w szczególności postanowienia zawarte w ogólnych warunkach dołączonych do umów, ale również zawarte w gotowych wzorcach umów zawieranych przez przedsiębiorcę. W doktrynie wskazuje się, że postanowienie indywidualnie uzgodnione to takie, które znalazło się w umowie po przeprowadzeniu „rzetelnych i wyrównanych” negocjacji⁶. Za uzgodnione indywidualnie postanowienia należy zatem uznać takie, na które konsument miał rzeczywisty wpływ, które były uzgadniane w trybie negocjacji albo zostały wręcz zaproponowane przez konsumenta⁷. Artykuł 385³ § 3 w zd. 2 KC zawiera wręcz domniemanie wskazujące, że postanowieniami nieuzgodnionymi indywidualnie są postanowienia przejęte z wzorca umowy zaproponowanego przez przedsiębiorcę. Przez „przejęcie z wzorca” rozumie się nie tylko postanowienia z wzorca dołączonego do umowy, ale także postanowienia wprost do niej inkorporowane⁸. Ciężar dowodu, że dane postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, obciąża stronę, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

Jeżeli klauzula zawarta w umowie nie została indywidualnie uzgodniona i nie dotyczy świadczenia głównego (chyba, że jest sformułowana niejednoznacznie), warunkiem dla uznania klauzuli za niedozwoloną jest [...]