Abstrakt

Niniejsze opracowanie ma na celu przybliżenie i ocenę nowych oraz zmienionych regulacji prawnych dotyczących sfery prawa spadkowego, wprowadzonych ustawą z 18.3.2011 r. o zmianie ustawy – kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw¹. Z uwagi na to, że ZmKCU odnosi się do kilku ustaw, Autor koncentruje się głównie na unormowaniach zamieszczonych w Kodeksie cywilnym i Kodeksie postępowania cywilnego. Na szczególną uwagę zasługuje wprowadzenie do systemu prawa spadkowego instytucji zapisu windykacyjnego. Ponadto istotne jest wyraźne rozstrzygnięcie wielkości udziałów spadkowych rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, przemodelowanie zakresów zarządu wykonawcy testamentu oraz dopuszczenie możliwości powołania kilku wykonawców testamentu, wydłużenie terminów przedawnienia roszczeń osób uprawnionych z tytułu zachowku, roszczeń spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń oraz roszczeń przeciwko osobom obowiązanym do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisów windykacyjnych lub darowizn oraz „umieszczenie” stwierdzenia nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego w regulacjach dotyczących stwierdzenia nabycia spadku i poświadczenia dziedziczenia.

Wprowadzenie

Materia objęta ZmKCU, obok zmian dotyczących KC i KPC, obejmuje także inne ustawy powiązane wspólnym przedmiotem regulacji. Tymi innymi aktami prawnymi są: ustawa z 24.3.1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców², ustawa z 17.6.1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji³, ustawa z 28.7.1983 r. o podatku od spadków i darowizn⁴, ustawa z 14.2.1991 r. – Prawo o notariacie⁵ i ustawa z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze⁶. Zestawienie przytoczonych ustaw wyraźnie je różnicuje na te, które dotyczą sfery stricte cywilnoprawnej i na te, które odnoszą się do sfery administracyjnej sensu largo. Obiektem bliższego zainteresowania w przytoczonych innych ustawach będą regulacje odnoszące się wprost do materii cywilnoprawnej. Wiążą się one bowiem ściśle z analizowaną problematyką i będą pomocne przy ocenie unormowań ujętych w KC i KPC.

Tytułem wprowadzenia należy przypomnieć, że w ostatnim czasie prawo spadkowe stało się przedmiotem zainteresowania zarówno za strony podmiotów, którym przysługuje inicjatywa ustawodawcza, jak i ze strony niektórych zawodów prawniczych i środowisk przedsiębiorców⁷. Domena prawa spadkowego stała się areną „rywalizacji” dwóch projektów: darowizny na wypadek śmierci⁸ (donatio mortis causa) i zapisu windykacyjnego⁹ (legatum per vindicationem). Obydwa projekty stały się przedmiotem sprawozdania Sejmowej Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach o rządowym oraz senackim projektach ustaw o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw¹⁰. Ustawodawca opowiedział się za wprowadzeniem do prawa spadkowego nowej instytucji, jaką stanowi zapis windykacyjny. Lansowana, zwłaszcza przez środowisko notariuszy, propozycja darowizny na wypadek śmierci, nie spotkała się na razie z aprobatą prawodawcy. Być może o takim nastawieniu do nowej instytucji prawa zobowiązań, umożliwiającej osobie fizycznej rozporządzenie konkretnymi przedmiotami swego majątku w taki sposób, aby wskazane osoby nabyły te składniki z chwilą śmierci darczyńcy, zdecydowało negatywne stanowisko SN. Zdaniem SN, wprowadzenie darowizny na wypadek śmierci w chwili obecnej nie jest pilnie konieczne. Postulowana zmiana regulacji w tym zakresie powinna mieścić się w zmianach systemowych, a te powinny być obiektem prac komisji kodyfikacyjnej¹¹.

W ZmKCU można wyodrębnić jej zasadniczą część sprowadzającą się do wprowadzenia nowej instytucji lub istotnej zmiany dotychczas obowiązujących konstrukcji prawnych oraz część, która ma charakter jedynie techniczny (terminologiczny) precyzujący dotychczas istniejące regulacje prawne. Ustawa ta wprowadza do systemu prawa spadkowego nową instytucję, jaką stanowi zapis windykacyjny. W związku z wprowadzeniem tej instytucji należało dokonać szeregu zmian w obowiązujących unormowaniach celem właściwego „osadzenia” zapisu windykacyjnego w funkcjonującym dotychczas systemie prawa spadkowego. Kolejnym novum jest wyraźne rozstrzygnięcie wielkości udziałów spadkowych rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy. Następną ważną zmianą jest przemodelowanie zakresów zarządu wykonawcy testamentu oraz dopuszczenie możliwości powołania kilku wykonawców testamentu. Niezmiennie istotną kwestią jest również wydłużenie terminów przedawnienia roszczeń osób uprawnionych z tytułu zachowku, roszczeń spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń oraz roszczeń przeciwko osobom obowiązanym do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisów windykacyjnych lub darowizn. Kolejne nowe regulacje odnoszą się do sfery postępowania, a więc „umieszczenia” stwierdzenia nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego w regulacjach dotyczących stwierdzenia nabycia spadku i poświadczenia dziedziczenia. Zasygnalizowane zmiany wskazują, że w prawie spadkowym będą występowały dwie postacie zapisów: zapis o skutku obligacyjnym (zapis zwykły) i zapis o skutku rzeczowym (zapis windykacyjny). W związku z tym rozgraniczeniem zapisów ZmKCU porządkuje również systematykę Księgi czwartej KC. Dział III Tytułu III Księgi czwartej KC zbudowany będzie z trzech rozdziałów: Rozdział I. Zapis zwykły; Rozdział II. Zapis windykacyjny; Rozdział III. Polecenie.

Ustawodawca chcąc zapewnić spadkodawcy skuteczną realizację jego woli w zakresie wskazania oznaczonych przedmiotów, które mają otrzymać poszczególne osoby w chwili otwarcia spadku, zdecydował się na wybór zapisu windykacyjnego. Wybór ten w istotny sposób poszerza pole potencjalnych rozrządzeń mortis causa. Jest to w istocie zmiana „rewolucyjna” w tym sensie, że zmienia ona dotychczasowy sposób pojmowania regulacji tworzących prawo spadkowe i postępowanie w sprawach z zakresu prawa spadkowego. Z drugiej strony, może być ona odczytywana jako [...]