Abstrakt

Piąta rocznica funkcjonowania instytucji mediacji w polskim systemie procedury cywilnej przypadła w dniu 10.12.2010 r.¹. Mając na uwadze doświadczenia minionego okresu oraz uwzględniając realizację założeń projektu ZmKPCU² można dokonać analizy atrakcyjności mediacji nie tyle dla zwaśnionych stron stosunku cywilnoprawnego, ale także dla mediatora³. W ocenie autora na podstawie doświadczeń wynikających z prze­prowadzonych mediacji, ten pozasądowy sposób rozstrzygania sporów, pomimo godnych pochwały założeń, przyjął ostatecznie kształt, który w wielu aspektach nie jest przejrzysty i czytelny. Obecnie należy zastanowić się nad wprowadzeniem zmian do KPC w zakresie mediacji, ponieważ uregulowanie dotyczące mediatora zostało przez ustawodawcę potraktowane nieprecyzyjnie.

Zagadnieniem, które wymaga wnikliwej analizy jest wykładnia przepisów regulujących kwestię wynagrodzenia mediatora, w przypadku skierowania stron sporu do mediacji na podstawie postanowienia sądu, tj. w szczególności art. 98, 98¹, 183⁵, art. 183⁸ § 1 KPC oraz art. 6 ustawy z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych⁴. Głównym celem rozważań jest przedstawienie wniosków o charakterze de lege lata i de lege ferenda, ponieważ istniejąca niejednolitość w orzecznictwie sądów powszechnych podważa zasadność istnienia i celowość wykorzystywania postępowania mediacyjnego na potrzeby postępowania sądowego.

Charakter prawny relacji łączących strony sporu cywilnego i mediatora

Z przepisów KPC wynika, że mediacja może zostać zainicjowana przez strony przed wszczęciem postępowania sądowego (art. 183¹ § 2 i 3, art. 183⁶ KPC). W takim przypadku wydaje się zasadne, że dla zabezpieczenia każdej ze stron uczestniczących w mediacji, powinna zostać zawarta pisemna umowa pomiędzy mediatorem i stronami sporu, określająca co najmniej przedmiot mediacji, osobę mediatora albo sposób jego wyboru oraz zasady wynagradzania i zwrotu wydatków ponoszonych przez mediatora. Mediator w takim przypadku jest podmiotem świadczącym usługi na rzecz zwaśnionych stron⁵.

Umowa o mediację może mieć charakter odrębnego dokumentu regulującego jedynie to zagadnienie albo przyjąć formę klauzuli w umowie dotyczącej innego stosunku cywilnoprawnego, z którego spory mają być w pierwszej kolejności rozstrzygane w drodze mediacji. Umowa o mediację zawarta przed wszczęciem postępowania sądowego może wywierać skutki procesowe⁶. Zagadnienia dotyczące możliwości zawierania umów o mediację oraz jej prowadzenia przed wszczęciem postępowania sądowego raczej nie powinny wzbudzać wątpliwości interpretacyjnych.

Mediacja może być przeprowadzona również w trakcie trwającego już postępowania sądowego. Następuje to na podstawie postanowienia sądu w przedmiocie skierowania stron do mediacji lub umowy stron. Także i w tym przypadku umowa może być zawarta przed wszczęciem postępowania sądowego albo w trakcie jego trwania. Ustawodawca wprowadza swoiste domniemanie zakładając, że „umowa może być zawarta także przez wyrażenie przez stronę zgody na mediację”, gdy druga strona złożyła wniosek, o którym mowa w art. 183⁶ § 1 KPC. Przepis ten stanowi, że wszczęcie mediacji przez jedną ze stron następuje z chwilą doręczenia mediatorowi wniosku o przeprowadzenie mediacji, z załączonym dowodem doręczenia odpisu tego wniosku drugiej stronie. Formalnie jednak pomimo woli jednej ze stron, mediacja nie zostanie wszczęta, jeżeli strony nie zawarły umowy o mediację, a druga strona nie wyraziła zgody na mediację (art. 183⁶ § 2 pkt 4 KPC)⁷.

Umowa „zawarta” w trybie, o którym mowa w art. 183¹ § 2 zd. 2 w zw. z art. 183⁶ § 1 KPC stanowi w ocenie autora swoistą hybrydę prawną. Z uwagi jednak na tryb jej zawierania – przy założeniu, że ustawodawca działał racjonalnie i dążył do zapewnienia przejrzystości stosowania przepisów w omawianym zakresie – należy uznać, że umowa taka będzie miała charakter umowy procesowej, ponieważ chodzi tutaj o dokonanie czynności o charakterze sensu stricte procesowym. Dochodzi bowiem do oddania sporu (w trakcie sprawy sądowej) na podstawie decyzji niezawisłego sądu do mediacji z udziałem mediatora. Wymaga pokreślenia, że żadna ze stron nie uzyska w następstwie realizacji tej „umowy” w sposób automatyczny ani korzyści majątkowych, ani niemajątkowych w literalnym tego słowa znaczeniu. Cel mediacji ma w tym przypadku charakter procesowy⁸. W związku z tym przedmiotowo istotne składniki treści tej czynności prawnej pomiędzy stronami sporu, które wdały się już w spór sądowy, będą określone odpowiednimi przepisami KPC oraz przepisami o charakterze wykonawczym. Warto tutaj wskazać na takie elementy jak zachowanie przez mediatora bezstronności (art. 183³ KPC) zachowanie przez mediatora w tajemnicy faktów, o których dowiedział się w toku mediacji (art. 184⁴ KPC), przysługujące mediatorowi uprawnienie do żądania wynagrodzenia we wskazanej przez ustawodawcę wysokości z tytułu przeprowadzenia mediacji na skutek decyzji sądu (vide art. 183⁵ i art. 98¹ § 4 KPC). Odmiennie więc kształtuje się więź prawna mediatora i stron w przypadku, gdy sąd wydaje zgodnie z prawem postanowienie, na mocy którego kieruje strony do mediacji. Mediator prowadzi działania z umocowania i pod kierownictwem organów procesowych⁹. Wynika to na przykład z treści art. 183¹⁰ § 1 KPC, ponieważ sąd wyznacza termin mediacji, a mediator zobowiązany jest do jego zachowania, z zastrzeżeniem możliwości jego przedłużenia na zgodny wniosek stron, o czym mediator również formalnie powinien zawiadomić sąd. Jednak w ocenie autora sam fakt skierowania stron do mediacji przez sąd nie rodzi automatycznie więzi kreującej stosunek prawny pomiędzy mediatorem a uczestnikami mediacji. Mediator wykonuje bowiem czynności na zlecenie sądu, na co uczestnicy mediacji wyrazili zgodę¹⁰. Jednocześnie przepisy KPC nakładają na mediatora obowiązek przeprowadzenia mediacji, niepozwalający mediatorowi na odmowę jedynie z wyjątkiem ważnych i uzasadnionych powodów. Mediator jest swoistym „organem pomocniczym” sądu w przypadku, w którym sąd uzna konieczność skorzystania z jego usług. Idąc dalej tym tokiem wnioskowania można uznać, że mediator jest instytucją sądowego prawa procesowego¹¹. W takim przypadku nie można postawić uzasadnionej tezy, że w następstwie skierowania do mediacji przez sąd dochodzi niejako z urzędu i automatycznie do nawiązania stosunku zobowiązaniowego pomiędzy mediatorem a stronami sporu sądowego. Postanowienie sądu o skierowaniu stron do mediacji w omawianym zakresie nie może stanowić źródła stosunku zobowiązaniowego, ponieważ nie znajduje to uzasadnienia w przepisach prawa.

Dla niektórych przedstawicieli doktryny nie jest to jednak oczywiste. W jednym z komentarzy do art. 183⁵ KPC stosuje się uogólnienia, często [...]