Abstrakt

Zagadnienie dotyczące zobowiązań odsetkowych upadłego w przypadku ogłoszenia upadłości układowej, pomimo istotnego znaczenia praktycznego, budzi wiele wątpliwości interpretacyjnych. Pierwszą wymagającą zastanowienia się i omówioną w artykule kwestią jest sprawa oceny zakresu objęcia układem odsetek. W związku z tym pojawia się drugi problem – jaki jest wpływ ogłoszenia upadłości na bieg odsetek, a mianowicie, czy biegną one dalej na zasadach ogólnych zgodnie z właściwością zobowiązania, z którego wynikają. Ewentualna pozytywna odpowiedź na to pytanie prokuruje następne – czy takie odsetki są objęte układem, czy też są wierzytelnościami pozaukładowymi. Przedstawione w artykule problemy wynikają z faktu, że prze­pisy ustawy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze¹ tej materii nie regulują. Ustawodawca bowiem nie wprowadził co do upadłości układowej uregulowania odsetek analogicznego do zawartego w art. 92 PrUpN, mającego zastosowanie jedynie do upadłości z likwidacją majątku dłużnika.

Autor artykułu po przeprowa­dzonej analizie wykładni językowej, systemowej i doktrynalnej przepisów przedstawia wnioski co do wpływu ogłoszenia upadłości układowej na zobowiązania odsetkowe upadłego, a także postulaty de lege ferenda.

Uwagi wstępne o odsetkach

Przed przystąpieniem do omówienia postawionego problemu, należy w niezbędnym zakresie wspomnieć o charakterze prawnym odsetek, ich rodzaju i funkcji. Zauważyć można, że brak jest ustawowej definicji odsetek. Na podstawie art. 86 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. – Kodeks zobowiązań² twierdzono, że odsetki to suma pieniężna, jaką dłużnik ma zapłacić obok zwrotu dłużnej sumy pieniężnej, jako odpłatę za jej używanie³. Podobnie na gruncie KC przyjmuje się, że „odsetki stanowią wynagrodzenie za używanie przez pewien czas cudzego kapitału lub za opóźnienie zapłaty wymagalnej już sumy pieniężnej, lub też wreszcie za utratę możliwości używania sumy wyłożonej w interesie drugiej strony i podlegającej zwrotowi”⁴. Odsetki płatne są w pieniądzu lub rzeczach zamiennych tego samego rodzaju co dług główny, a ich wysokość obliczana jest według ustawowej bądź umownej stopy procentowej w stosunku do kapitału i czasu korzystania z niego przez dłużnika. Ponadto, mają one charakter świadczenia akcesoryjnego, gdyż ich powstanie zależne jest od istnienia stosunku obligacyjnego, z którego wynikają⁵. Nie zmienia to faktu, że z chwilą powstania zobowiązanie odsetkowe uzyskuje byt niezależny od długu głównego⁶. Przyjmuje się, że odsetki bez względu na ich rodzaj mają charakter świadczenia okresowego, albowiem czasokres korzystania z należności głównej wpływa na rozmiar tego świadczenia, a jednocześnie może ono zostać określone jako świadczenie realizowane co pewien, z góry ustalony czas⁷.

Podstawową funkcją odsetek, zgodnie z przytoczonymi wcześniej definicjami, jest pełnienie roli wynagrodzenia za korzystanie z cudzych pieniędzy przez dłużnika. Ponadto, w sytuacji spadku siły nabywczej pieniądza, mają one charakter waloryzacyjny. Odsetki za zwłokę spełniają także funkcję odszkodowawczą⁸.

Odsetki nie stanowią jednorodnej grupy i można je podzielić według kilku kryteriów. Podstawowym jest podział ze względu na wymagalność wierzytelności głównej, tj. na odsetki zwykłe (kapitałowe) i odsetki za opóźnienie (zwłokę). Te pierwsze należą się wierzycielowi tylko wtedy, gdy wierzytelność wobec dłużnika nie była jeszcze wymagalna⁹. Gdy nadejdzie dzień wymagalności przestają biec odsetki zwykłe i w ich miejsce rozpoczynają swój byt odsetki za opóźnienie¹⁰. Do tej kategorii należą przede wszystkim odsetki wynikające z umowy (art. 359 § 1 KC), w szczególności z umowy kredytu (art. 69 ust. 1 ustawy z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe¹¹), odsetki od środków zgromadzonych na rachunku bankowym, w tym lokat terminowych (art. 52 ust. 2 pkt 5 PrBank), a także odsetki od pożyczki, gdy jest ona oprocentowana (art. 720 KC). Odsetki kapitałowe mogą wynikać także z ustawy. Chodzi tutaj o przypadki określone w art. 212 § 3, art. 741, art. 742, art. 753 § 2 i art. 842 KC¹². Z kolei odsetki za opóźnienie reguluje art. 481 KC. Stosownie do treści art. 481 § 1 przysługują one wierzycielowi, gdy dłużnik nie spełnił świadczenia pieniężnego w terminie, nawet jeżeli nie poniósł szkody. Jeżeli natomiast niespełnienie przez dłużnika świadczenia w terminie nastąpiło z powodu zwłoki, tj. ze względu na przyczyny leżące po jego stronie (art. 476 KC), to wierzyciel na podstawie § 3 oprócz odsetek za opóźnienie może domagać się także odszkodowania¹³.

Należy jedynie wzmiankować zagadnienie dotyczące wymagalności odsetek¹⁴. Jeśli chodzi o odsetki kapitałowe, to termin płatności na ogół wynika z treści czynności prawnej, szczególnie co do odsetek kapitałowych wynikających z umowy (art. 359 § 1 KC). W przypadku określonym w art. 212 § 3 KC termin płatności oznacza się orzeczeniu wydanym przez sąd. W zakresie nieuregulowanym przez strony będą miały zastosowanie przepisy art. 360 i art. 455 in fine KC. Podobnie rzecz przedstawia się odnośnie odsetek kapitałowych wynikających z ustawy. Także i termin płatności odsetek za opóźnienie może być oznaczony w czynności prawnej. Jest on ustalany zgodnie z regułami określonymi w art. 455 KC. Stosownie do treści art. 481 § 1 KC odsetki za opóźnienie przysługują za cały okres opóźnienia, tj. od daty wymagalności świadczenia głównego do daty zapłaty.

Jeśli zaś chodzi o wysokość odsetek, to w obu rodzajach odsetek ich ustalenie może nastąpić w czynności prawnej, z której one wynikają (odsetki umowne), względnie mogą one wynikać z obowiązujących przepisów, orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu, wydanych na podstawie przepisu szczególnego. Gdy wysokość odsetek nie jest w ten sposób określona, należą się odsetki ustawowe (art. 359 § 2 KC).

Ogólne skutki ogłoszenia upadłości co do zobowiązań upadłego

Z zasady ogólnej określonej przez art. 272 ust. 1 PrUpN wynika, że układ obejmuje wierzytelności powstałe przed datą ogłoszenia upadłości. Chodzi tutaj zatem o datę powstania wierzytelności, a nie o stosunki prawne, z których one wynikają¹⁵. Ponadto, nie ma znaczenia wymagalność wierzytelności, co prowadzi do wniosku, że układem objęte są zarówno wierzytelności wymagalne, jak i niewymagalne przed datą ogłoszenia upadłości. Istotnym jest jedynie [...]