Abstrakt
W wielu wypadkach byli małżonkowie zaciągnęli razem jako dłużnicy solidarni kredyt hipoteczny. Jeżeli sąd rozwodowy nie dokonał podziału majątku wspólnego małżonków1, byli małżonkowie mogą wystąpić z wnioskiem o podział majątku wspólnego, który odbywa się w postępowaniu nieprocesowym (art. 566–567 KPC). W przypadku wejścia w skład majątku wspólnego nieruchomości, najczęściej nieruchomości lokalowej, obciążonej hipoteką, z reguły na rzecz banku, powstaje szereg pytań2. Po pierwsze, czy wierzyciel jest uczestnikiem postępowania działowego. Po drugie, jak ustalić wartość nieruchomości podlegającej podziałowi, która obciążona jest hipoteką. Poza zakresem opracowania pozostaje postępowanie o podział majątku wspólnego małżonków3. Na podstawie przepisu art. 567 § 3 KPC odpowiednie zastosowanie do podziału majątku wspólnego małżonków będą miały przepisy zawarte w art. 680–689 KPC. Artykuł 688 KPC zawiera z kolei odesłanie do odpowiedniego stosowania do działu spadku przepisów dotyczących zniesienia współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3. A zatem, tak w przypadku przepisów materialnoprawnych, jak i formalnych dotyczących podziału majątku wspólnego małżonków ustawodawca stosuje tzw. podwójne odesłanie4.
Istota hipoteki
Hipoteka stanowi ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomości, związane z oznaczoną wierzytelnością, służące do jej zabezpieczenia5. Z treści hipoteki określonej w art. 65 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece6 wynikają dwa uprawnienia przysługujące wierzycielowi hipotecznemu, tj.:
1) pierwszeństwo zaspokojenia się z nieruchomości przed dłużnikami osobistymi,
2) skuteczność wobec każdoczesnego wierzyciela nieruchomości7.
Doktryna wielokrotnie zwracała uwagę, że dopuszczalne jest oddzielenie odpowiedzialności rzeczowej, która umożliwia wierzycielowi hipotecznemu zaspokojenie się z przedmiotu zabezpieczenia w wysokości jego wartości, oraz odpowiedzialności osobistej, która umożliwia zaspokojenie się z całego majątku dłużnika8. Oddzielenie odpowiedzialności wystąpi przykładowo w razie nabycia nieruchomości obciążonej hipoteką9 jeżeli wierzyciel zgodził się na zmianę dłużnika poprzez wstąpienie nabywcy w miejsce zbywcy10. Brak takiej zgody prowadzi do tego, że zbywca pozostaje dłużnikiem osobistym, a nabywca staje się dłużnikiem rzeczowym11. Oddzielenie odpowiedzialności jest możliwe także wtedy, gdy właściciel nieruchomości godzi się na ustanowienie hipoteki dla zabezpieczenia cudzego długu12. W obu wymienionych wyżej przypadkach powstanie solidarność nieprawidłowa dłużników (in solidum), a w konsekwencji wierzyciel może żądać zapłaty długu od jednego z dłużników albo od obydwu jednocześnie13.
Problematyka dotycząca istoty hipoteki była przedmiotem wielu wypowiedzi SN. Przykładowo, zgodnie z tezą wyroku SN z 25.8.2004 r.14: „Sens hipoteki polega na tym, aby w sytuacji nieuzyskania zaspokojenia od dłużnika osobistego wierzyciel mógł uzyskać zaspokojenie od dłużnika rzeczowego – do wysokości hipoteki – pomimo tego, że żaden stosunek obligacyjny pomiędzy nimi nie istnieje. Jeżeli zatem zobowiązany osobiście nie wykonuje należnego świadczenia pieniężnego, wierzyciel może wszcząć egzekucję przeciwko dłużnikowi rzeczowemu, przedtem jednak musi uzyskać przeciwko niemu tytuł wykonawczy”.
Orzecznictwo SN dotyczące uwzględnienia obciążeń składników podlegających podziałowi
1. Składniki majątku wspólnego podlegające podziałowi
Tak w doktrynie15, jak i w orzecznictwie16 przeważa pogląd, że majątek wspólny małżonków obejmuje jedynie aktywa, a nie pasywa.
Zgodnie z tezami postanowienia SN z 5.12.1978 r.17: „1. Przy zniesieniu współwłasności pomiędzy Skarbem Państwa a małżonkiem skazanego rozliczeniu podlega całość stosunków majątkowych według stanu na dzień ustania wspólności ustawowej, natomiast podziałowi podlega tylko stan czystej masy majątkowej w chwili dokonywania podziału. 2. Długów zaciągniętych przez oboje małżonków nie można rozliczać przy podziale wspólnego majątku, gdyż mimo takiego podziału dług nadal się utrzymuje. Przerzucenie długu na jednego tylko z małżonków godziłoby w prawa wierzycieli. 3. Jeśli dług zaciągnięty przez jednego z małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej został zużyty na majątek wspólny i spłacony w okresie pomiędzy ustaniem wspólności a podziałem majątku wspólnego, to tak spłacona należność przestaje być długiem i przekształca się w roszczenie o zwrot nakładów na rzecz tego małżonka, który dokonał zapłaty. Roszczenie takie podlega rozliczeniu na podstawie art. 45 KRO”.
Na podstawie uchwały SN z 13.2.1987 r.18: „Pominięcie w postanowieniu o podziale majątku wspólnego małżonków wierzytelności z tytułu nakładów poczynionych z tego majątku – w czasie trwania wspólności majątkowej – na nieruchomość stanowiącą własność osoby trzeciej nie pozbawia żadnego z małżonków (byłych małżonków) możliwości dochodzenia połowy tej wierzytelności”. Jak podkreślił SN w uzasadnieniu powyższej uchwały: „Orzeczenie o podziale majątku wspólnego nie rozstrzyga i rozstrzygać nie może stosunku spornego między osobą trzecią i uczestnikami postępowania działowego i osoba trzecia w żadnym wypadku nie może powoływać się na postanowienia art. 567, 618, 686 i 688 KPC”.
Zgodnie z tezą postanowienia SN z 9.9.1976 r.19: „Stosując odpowiednio art. 686 KPC do postępowania o podział majątku wspólnego, sąd rozstrzyga w tym postanowieniu – i to ze skutkami wynikającymi z dyspozycji art. 618 § 3 w zw. z art. 688 i art. 567 § 3 KPC – tylko o takich długach związanych z majątkiem wspólnym i ciążących w czasie trwania wspólności na obojgu małżonkach jako podmiotach wspólności majątkowej małżeńskiej, które zostały spłacone przez jednego z małżonków z własnych środków po ustaniu wspólności majątkowej, a przed dokonaniem podziału majątku wspólnego”.
2. Uwzględnienie obciążeń przy ustalaniu wartości prawa podlegającemu podziałowi w toku postępowania o podział majątku wspólnego
W orzecznictwie nie budzi wątpliwości uwzględnienie w postępowaniu o podział majątku wspólnego małżonków obciążeń związanych z hipoteką, które obciążają jeden ze składników majątku wspólnego małżonków20.
Powyższa reguła powinna mieć również zastosowanie do [...]