Abstrakt

Artykuł przedstawia problematykę skutków prawnych czynności prawych dokonywanych przez przedsiębiorców posiadających pozycję dominującą na rynku. Zostały również wskazane zasady orzekania przez sąd powszechny o nieważności czynności prawnych będących przejawem nadużycia pozycji dominującej.

Pozycja dominująca przedsiębiorcy na rynku

Za przedsiębiorcę posiadającego na rynku pozycję dominującą, należy zgodnie z art. 4 pkt 10 ustawy z 16.2.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów¹ uznać takiego przedsiębiorcę, którego siła rynkowa daje mu możliwość zachowywania się niezależnie od partnerów rynkowych, tj. konsumentów, kontrahentów i konkurentów, przy równoczesnej możliwości, nawet jeżeli z niej nie korzysta, przeciwdziałania ukształtowaniu się na danym rynku skutecznej konkurencji, choćby poprzez posiadanie przez niego 40% udziału w tymże rynku. Taki stan faktyczny, a więc zdolność do niezależnego działania przedsiębiorcy i wpływ na zakres kształtowania się konkurencji na danym rynku, stwarza już domniemanie, choć co prawda wzruszalne, że pozycja rynkowa przedsiębiorcy odpowiada pozycji dominacji². Nie ulega jednak wątpliwości, że, co do zasady, posiadanie przez jakiegokolwiek przedsiębiorcę pozycji dominanta na rynku nie jest przez prawo w żadnym wypadku zakazane, przez co dążenie przedsiębiorców do uzyskania takiej pozycji można uznać za zachowanie legalne. Ustawodawca ograniczył jedynie możliwość nadużywania wzmiankowanej pozycji przez przedsiębiorców już ją posiadających, postanawiając w przepisie art. 9 ust. 1 OchrKonkurU, że: „Zakazane jest nadużywanie pozycji dominującej na rynku właściwym przez jednego lub kilku przedsiębiorców”. Równocześnie pomimo, że nie ma legalnej definicji pojęcia nadużywania pozycji dominującej, w art. 9 ust. 2 OchrKonkurU ustawodawca wskazał przykłady praktyk, które należy traktować jako przejawy nadużywania tej pozycji, zawierając wśród nich w szczególności takie praktyki jak narzucanie nieuczciwych cen, ograniczanie produkcji, stosowanie uciążliwych warunków w umowach z osobami trzecimi, uzależnianie zawarcia umowy od spełnienia świadczeń niemających związku z przedmiotem umowy, przeciwdziałanie rozwojowi konkurencji, narzucanie uciążliwych warunków umów, podział rynku. Ten ustawowy otwarty katalog zachowań przedsiębiorców, o czym świadczy zwrot w szczególności, prowadzących do nadużywania przez nich pozycji dominującej, należy dodatkowo rozszerzyć o stosowanie jeszcze jakichkolwiek innych praktyk, niewymienionych co prawda w powyższym przepisie, a sprzecznych z celami OchrKonkurU, które to praktyki naruszałyby interesy konkurentów dominującego przedsiębiorcy, przejawiając się choćby pozbawieniem ich zyskownego dostępu do danego rynku lub też godziły w interesy kontrahentów dominanta oraz konsumentów korzystających z jego usług³. Te wskazane zachowania przedsiębiorców, jeżeli dokonywane są przez przedsiębiorców będących dominantami rynkowymi, są przejawem nadużycia ich pozycji, będąc przez ustawodawcę skutecznie zwalczane. Zgodnie bowiem z art. 9 ust. 3 OchrKonkurU, każda czynność dominującego przedsiębiorcy realizująca jedną ze wskazanych powyżej praktyk będących przejawem nadużywania pozycji dominującej na rynku obarczona jest sankcją nieważności. Przepis ten wszak stanowi, że: „Czynności prawne będące przejawem nadużywania pozycji dominu­jącej są w całości lub w odpowiedniej części nieważne”. Norma ta wprowadza zatem bezpośrednio w swojej treści cywilnoprawną sankcję bezwzględnej nieważności wszystkich tych czynności prawnych lub odpowiednich ich części, które zostały dokonane przez dominujących przedsiębiorców z naruszeniem art. 9 ust. 1 i 2 OchrKonkurU, a więc działań, które są przejawem zakazanego OchrKonkurU nadużycia pozycji dominującej⁴. Należy zatem stwierdzić, że ustawodawca wprowadził bezwzględny zakaz nadużywania przez przedsiębiorcę jego pozycji dominanta rynkowego, bez jakiejkolwiek możliwości wyłączenia tego zakazu⁵.

Ograniczenia w zakresie swobody umów

Wydaje się jednak, że tak wyraźne przesądzenie przez ustawodawcę w powołanym powyżej przepisie, że czynności prawne będące przejawem nadużywania pozycji dominu­jącej, są w całości lub w odpowiedniej części nieważne, ma jedynie walor informacyjny, istotny z punktu widzenia samych dominujących przedsiębiorców, ich kontrahentów, jak też osób trzecich oraz walor wyjaśniający, gdyż w sposób jednoznaczny rozstrzyga wszelkie ewentualne wątpliwości w tym względzie. Należy jednak zauważyć, że dla osiągnięcia skutku prawnego w postaci traktowania omawianych czynności prawnych jako bezwzględnie nieważnych powołany przepis art. 9 ust. 3 OchrKonkurU nie był bynajmniej niezbędnie konieczny. Podobny skutek wynika już bowiem bezpośrednio z ogólnych zasad prawa cywilnego, a konkretnie z treści art. 58 § 1 KC, stanowiącego, że: „Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, że na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy”. Równocześnie „Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana” (art. 58 § 3 KC). Ponieważ zaś dokonywane przez dominujących przedsiębiorców czynności prawne stanowiące przejaw nadużywania przez nich pozycji dominującej, są, co wskazano na początku rozważań, explicite zakazane przez art. 9 ust. 1 OchrKonkurU, należy uznać je tym samym za „sprzeczne z ustawą” w rozumieniu art. 58 § 1 KC. Stąd też można przyjąć, że czynności te dotknięte są cywilnoprawną sankcją bezwzględnej nieważności wysłowionej w tym ostatnim przepisie. Zatem dodatkowe i w zasadzie powtórne podkreślanie skutku nieważności czynności prawnych w przepisach komentowanej ustawy należałoby uznać za swego rodzaju superfluum ustawowe, będące właściwie zbędnym zaakcentowaniem skutku prawnego, którego powstanie i tak wynika już z przepisów KC. Całkowicie wystarczyłoby bowiem, gdyby OchrKonkurU nie przewidywała w tym względzie innego skutku prawnego, szczególnie zaś tego, „iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy” (art. 58 § 1 KC).

Wśród czynności prawnych dokonywanych przez dominujących przedsiębiorców, które mogą potencjalnie zostać dotknięte cywilnoprawną sankcją bezwzględnej nieważności jako będących przejawem zakazanego nadużycia pozycji dominującej, w sposób oczywisty najistotniejszą niewątpliwie rolę odgrywają umowy. W polskim prawie cywilnym obowiązuje zasada swobody umów, która polega na stworzonej przez system prawny możliwości regulowania przez podmioty prawa stosunków cywilnoprawnych według ich własnej woli za pomocą czynności prawnych⁶. Poszczególni autorzy jednak różnie określają zakres swobody umów. Wydaje się, że najszerzej rozumiana swoboda umów obejmuje, na co wskazuje m.in. A. Stelmachowski, cztery zasadnicze rodzaje swobód:

1) podmioty zawierające umowę mają pełną swobodę co do tego, czy chcą zawiązać między sobą stosunek obligacyjny – od ich woli zależy zatem samo powstanie zobowiązania umownego,

2) istnieje pełna swoboda wyboru kontrahenta,

3) strony zawierające umowę mogą jej treść ukształtować swobodnie według swego uznania, a tym samym zawiązać stosunek zobowiązaniowy najbardziej odpowiadający ich interesom, i wreszcie

4) istnieje swoboda co do formy zawarcia umowy⁷.

Powyższy katalog można uzupełnić jeszcze o swobodę wyboru trybu zawarcia umowy⁸.

Dzięki tak sformułowanej zasadzie swobody umów przyznana została podmiotom prawa cywilnego generalna kompetencja do swobodnego kształtowania stosunków zobowiązaniowych poprzez umowy, ponadto zaś do interpretowania i stosowania konkretnych norm prawnych na rzecz tej kompetencji. Jednoznacznie wysłowił ją, choć [...]