Abstrakt
Do Sejmu VI kadencji skierowany został rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym1, w którym zaproponowano zmiany licznych przepisów tego prawa, obejmujące – według Uzasadnienia projektu2 – obok „głębszych zmian merytorycznych podyktowanych potrzebami praktyki (…) także dostosowanie przepisów prawa upadłościowego i naprawczego do treści innych ustaw, które weszły w życie, zostały uchylone albo uległy zmianom po jego uchwaleniu (np. prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi, kodeks cywilny, kodeks rodzinny i opiekuńczy)”. W toku konsultacji społecznych zgłoszono nowe propozycje co do wielu rozwiązań, które w części zostały uwzględnione. W rezultacie, uchwalona w dniu 6.3.2009 r. ustawa o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym3, która weszła w życie z dniem 2.5.2009 r., przyniosła szereg zmian o różnej doniosłości jurydycznej. W niniejszym opracowaniu zostaną przedstawione zmiany dotyczące wyłącznie kwestii o istotnym znaczeniu merytorycznym, ramy artykułu bowiem nie pozwalają na omówienie wszystkich dokonanych zmian, z których znaczna część ma zresztą tylko charakter stylistyczny.
Pojęcie „przedsiębiorcy”, zdolność upadłościowa
Ustawą z 14.2.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw4 włączono do Księgi pierwszej Tytułu II KC Dział III pt. „Przedsiębiorcy i ich oznaczenia”, w którym zawarto następującą definicję przedsiębiorcy: „Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 § 1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową” (art. 431 KC). Wcześniej KC nie definiował tego pojęcia, aczkolwiek pojawiało się ono w licznych aktach normatywnych, zwłaszcza z dziedziny publicznego prawa gospodarczego. W dziedzinie tej najszersze zastosowanie miała ustawa z 19.11.1999 r. – Prawo działalności gospodarczej5, którą – w przedmiotowej materii – z dniem 21.8.2004 r. zastąpiła ustawa z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej6. Ustawa z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze7 w swej pierwotnej wersji zawierało własną definicję „przedsiębiorcy”, która jednak merytorycznie nie różniła się od ogólnosystemowej – i wcześniej przyjętej – definicji z art. 431 KC (była natomiast gorzej wystylizowana przez użycie spójnika „albo” zamiast spójnika „i”). W obecnym swym brzmieniu art. 5 ust. 1 PrUpN odwołuje się – jak stwierdzono w uzasadnieniu projektu ZmPrUpNU09 – do „uniwersalnej definicji przedsiębiorcy”, zawartej w treści art. 431 KC, zastrzegając jednak zarazem w ust. 2, że przepisy ustawy dotyczące upadłości „przedsiębiorców” mogą być stosowane także do podmiotów nieprowadzących działalności gospodarczej.
Przymiot przedsiębiorcy może przysługiwać każdemu podmiotowi stosunków cywilnoprawnych, tj. osobie fizycznej, osobie prawnej oraz jednostce organizacyjnej, niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, czyli jednostce, o której mowa w nowym art. 331 KC. Pojęcie „przedsiębiorcy” nie obejmuje zatem, tak jak i definicja art. 4 ust. 1 SwobDziałGospU, jednostek organizacyjnych nieposiadających w ogóle zdolności prawnej, niezależnie od tego, czy i w jakim stopniu są one wyodrębnione pod względem organizacyjnym, majątkowym i finansowym8. Do takich jednostek należą np. zakłady budżetowe, gospodarstwa pomocnicze, sołectwa, oddziały i filie przedsiębiorstw państwowych, spółdzielni i spółek. Wymienione jednostki korzystają zawsze z osobowości prawnej – odpowiednio – Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego, przedsiębiorstwa państwowego, spółdzielni oraz spółki handlowej.
Jednostkami organizacyjnymi, które nie mają osobowości prawnej, mają jednak zdolność prawną, są przede wszystkim osobowe spółki handlowe (art. 8 § 1 KSH). Spółki te prowadzą „przedsiębiorstwo pod własną firmą” (art. 8 § 2 oraz art. 22 § 1, art. 86 § 1, art. 102 i 125 KSH), są zatem z definicji „przedsiębiorcami” w rozumieniu art. 431 KC; w konsekwencji mają też zdolność upadłościową z mocy przepisu art. 5 ust. 1 PrUpN. Do jednostek organizacyjnych, o których mowa w art. 331 § 1 KC, należą niewątpliwie także wspólnoty mieszkaniowe (art. 6 i 17 ustawy z 24.6.1994 r. o własności lokali9), podmioty te jednak nie prowadzą działalności gospodarczej i tym samym nie mają zdolności upadłościowej. Do kategorii ułomnych osób prawnych, zwanych też rzekomymi lub niepełnymi osobami prawnymi, nie należą natomiast stowarzyszenia zwykłe, jednostki te bowiem – w świetle treści przepisów art. 40–42 ustawy z 7.4.1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach10 – nie mogą uczestniczyć samodzielnie w obrocie prawnym11, co samo przez się wyklucza także ich zdolność upadłościową
Warunkiem koniecznym bycia „przedsiębiorcą” jest posiadanie przez dany podmiot zdolności prawnej, nie jest natomiast wymagane, aby podmiot ten miał zdolność do czynności prawnych, ponieważ żaden przepis nie nakazuje osobistego prowadzenia działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę. Nie jest także konieczne, aby przedsiębiorca był właścicielem prowadzonego przedsiębiorstwa; wystarczy, jeśli prowadzi je we własnym imieniu, np. jako dzierżawca, użytkownik (art. 552 w zw. z art. 751 § 1 i 3 KC) lub powiernik. Ostatnia konstatacja uzasadnia przy tym następujące wnioski:
a) „przedsiębiorcą” nie jest prokurent, pełnomocnik, osoba dokonująca czynności w ramach stosunku pracy (bez względu na podstawę jego nawiązania), członek zarządu spółki kapitałowej, tzw. menedżer itp.;
b) osoba, która prowadziła przedsiębiorstwo, a następnie je wydzierżawiła lub ustanowiła na nim prawo użytkowania; przymiot ten uzyskuje dzierżawca lub użytkownik.
W literaturze przedmiotu dominuje stanowisko, że używane często w przepisach KC terminy „prowadzi przedsiębiorstwo” lub „w zakresie działalności przedsiębiorstwa” mają takie samo znaczenie, co wyrażenie „prowadzi działalność gospodarczą” (w uzasadnieniu rządowego projektu ustawy z 2.7.2002 r. o zmianie ustawy – KC oraz niektórych innych ustaw12 stwierdzono wprost, że wyrażenia te mają identyczne znaczenie). Przepisy KC nie definiują pojęcia „działalności gospodarczej”, a wskazują tylko, że ma być prowadzona „we własnym imieniu” (art. 431 KC).
W doktrynie do czasu wzmiankowanej nowelizacji KC, dla wyjaśnienia treści tego pojęcia sięgano często do jej określenia w ustawach ze sfery prawa publicznego, zwłaszcza do PrGosp. W orzecznictwie omawiane pojęcie najpełniej wyjaśniły następujące wywody SN: a) „Działalność gospodarczą wyróżnia kilka specyficznych właściwości. Są to: charakter profesjonalny, a więc nie amatorski i nie okazjonalny; podporządkowanie regułom opłacalności i zysku; powtarzalność działań (np. seryjność produkcji, stypizowanie transakcji, stała współpraca itd.; uczestnictwo w obrocie gospodarczym. Zysk (zarobek, dochód) to kategoria ekonomiczna oznaczająca nadwyżkę wpływów nad wydatkami w działalności gospodarczej […]. Pojęcie zysku leży u podstaw każdej działalności o charakterze gospodarczym, stanowi jej istotę i sens, toteż niepodobna w ogóle mówić o działalności gospodarczej prowadzonej nie w celach zarobkowych. Działalność pozbawiona tego aspektu może być np. działalnością społeczną, artystyczną, charytatywną i inną, nigdy natomiast nie będzie działalnością gospodarczą”13; b) „Działalność gospodarczą wyróżniają pewne specyficzne właściwości, do których należy zaliczyć: zawodowy (a więc stały) charakter, związaną z nim powtarzalność podejmowanych działań, podporządkowanie zasadzie racjonalnego gospodarowania oraz uczestnictwo w obrocie gospodarczym. Jeżeli chodzi o rodzaje działalności gospodarczej, to można wymienić cztery podstawowe jej typy, a mianowicie wytwórczą, budowlaną, handlową i usługową, z zastrzeżeniem jednak, że w ich obrębie możliwe są dalsze wewnętrzne podziały oraz że niewykluczone są inne jeszcze rodzaje działalności gospodarczej”14. |
Obecnie przepis art. 2 SwobDziałGospU za immanentne cechy „działalności gospodarczej” uznaje „zarobkowość” oraz działanie „w sposób zorganizowany i ciągły” (kwestię tę identycznie regulował art. 2 ust. 1 PrGosp).
| W doktrynie prawa publicznego do katalogu cech konstytuujących pojęcie „przedsiębiorcy”, oprócz prowadzenia działalności gospodarczej w przytoczonym wyżej znaczeniu, zalicza się ponadto wpis do rejestru przedsiębiorców, którym, co do zasady, jest Krajowy Rejestr Sądowy; w odniesieniu do osób fizycznych jest to Ewidencja Działalności Gospodarczej prowadzona przez gminy właściwe dla miejsca zamieszkania przedsiębiorcy (art. 14 ust. 1 i 2 oraz art. 23–45 SwobDziałGospU), a w przypadku funduszy inwestycyjnych – rejestr funduszy inwestycyjnych prowadzony przez Sąd Okręgowy w Warszawie na podstawie art. 16 ustawy z 27.5.2004 r. o funduszach inwestycyjnych15 oraz przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 6.10.2004 r. w sprawie sposobu prowadzenia rejestru funduszy inwestycyjnych, wzoru tego rejestru oraz szczegółowego trybu postępowania w sprawach o wpis do rejestru funduszy16, 17. |
W treści art. 431 KC pomija się wszystkie wymienione wyżej cechy „działalności gospodarczej” co w rezultacie może spowodować, że dana osoba zostanie uznana za „przedsiębiorcę” w znaczeniu tego przepisu, nie będzie miała natomiast tego statusu w rozumieniu art. 4 ust. 1 SwobDziałGospU. Wynika z tego także, co ważniejsze, że zakresem cywilnoprawnego pojęcia „przedsiębiorcy” objęte są wszystkie te podmioty, które w rozumieniu prawa działalności gospodarczej są przedsiębiorcami, każdy bowiem desygnat drugiej nazwy jest zarazem elementem nazwy „przedsiębiorca” w rozumieniu art. 431 KC. „Jest to ważna uwaga dla praktyki sądowej, sędzia bowiem [...]