Abstrakt
Niniejszy artykuł przedstawia problem formy (sposobu) złożenia: oświadczenia woli1 o potrąceniu (art. 498 KC) oraz zarzutu potrącenia. Autor wyraźnie wskazuje różnice między tymi dwiema czynnościami (oświadczeniami). Przywołuje także różnorodne opinie doktryny i orzecznictwa w zakresie problematyki formy złożenia materialnoprawnego oświadczenia woli o potrąceniu oraz procesowego zarzutu potrącenia, gdyż brak w tym zakresie jednolitości poglądów. Tymczasem kwestie te mają nie tylko walor teoretyczny, ale przede wszystkim istotny walor praktyczny. Zarzut potrącenia, oparty na oświadczeniu woli o potrąceniu, jest bowiem często podnoszony przez pozwanych w postępowaniach sądowych. Autor zwrócił także uwagę na warunki złożenia skutecznego oświadczenia o potrąceniu przez pełnomocnika.
Wprowadzenie
Jednym ze sposobów wygaśnięcia zobowiązania połączonym z zaspokojeniem wierzyciela2 jest potrącenie, które stosownie do art. 499 KPC dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie, a zgodnie z art. 498 § 1 KC polega na tym, że gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Wskutek tak dokonanego potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej – art. 498 § 2 KC.
| Terminów „potrącenie” lub „kompensacja” używa się w języku prawnym i prawniczym także w innym znaczeniu, tzn. na określenie różnych postaci pomniejszenia wysokości świadczenia niepolegających jednak na przeciwstawieniu sobie dwóch wierzytelności – przykłady: potrącenie zapłaconej zaliczki z sumy ogólnej należności, potrącenie z wynagrodzenia za pracę określone w art. 87–91 KP3. Instytucje te niewiele jednak mają wspólnego z potrąceniem, o którym mowa w art. 498 KC. |
Należy wskazać, że instytucją prawa materialnego uregulowaną w art. 498–505 KC jest potrącenie ustawowe. Przepisy te nie regulują bowiem potrącenia umownego, dopuszczalnego w ramach ogólnej swobody kształtowania treści umów (art. 3531 KC).
| Dlatego za słuszne uznać należy stanowisko SN wyrażone w wyroku z 17.12.19984 r., że w umownym potrąceniu wzajemne wierzytelności nie muszą być jednorodne. Także SA w Krakowie w wyroku z 17.1.2001 r.5 trafnie stwierdził, że przedmiot umownej kompensacji wzajemnych wierzytelności mogą stanowić także wierzytelności niewymagalne i wierzytelności przyszłe. Sąd Najwyższy już w wyroku z 3.6.1965 r.6 stanął też na stanowisku, że: „przepisy o dopuszczalności jednostronnego potrącenia należności jednorodnych mają charakter przepisów względnie obowiązujących. Jeżeli zainteresowani ustalili inny sposób umorzenia należności albo inny sposób potrącenia, niż to przewiduje ustawa, to zastosowanie przepisów o potrąceniu nie wchodzi w rachubę”. |
Teza ostatniego z przywołanych orzeczeń, choć wyraża słuszną ideę, że oprócz potrącenia ustawowego wyróżnić można jeszcze potrącenie umowne, została niestety sformułowana bardzo niefortunnie i nieprecyzyjnie, co może prowadzić do jurydycznego zamętu. Jak słusznie zauważa M. Pyziak-Szafnicka7 nie powinno się utożsamiać mechanizmu potrącenia i charakteru przepisów regulujących potrącenie ustawowe. Czym innym jest bowiem fakt dopuszczenia przez ustawodawcę dwóch różnych trybów potrącenia (ustawowego i umownego), a czym innym metoda regulacji potrącenia ustawowego w kontekście podziału na normy iuris cogentis i iuris dispositivi. Zgadzam się przy tym ze wskazaną autorką co do tego, że przepisy o potrąceniu ustawowym z uwagi na ich cel ochronny (wyrażający się w zabezpieczeniu pozycji strony pasywnej i zachowaniu idei równości w stosunkach zobowiązaniowych) mają charakter iuris cogentis.
| W tym miejscu należy zaznaczyć także, że choć w doktrynie prawa cywilnego L. Stępniak8, będący autorem jednej z dwóch9 monografii z zakresu potrącenia, zaproponował używanie terminu „potrącenie” dla instytucji uregulowanej w art. 498 i n. KC, zaś terminu „kompensacja” dla umownych kompensat, to jednak ta propozycja nie została przyjęta w języku prawniczym, a przynajmniej nie w pełnym zakresie. Terminów tych, tzn. „potrącenie” i „kompensacja” niejednokrotnie używa się zamiennie10, podczas gdy reżim prawny tych obu instytucji jest zasadniczo różny. |
Forma oświadczenia woli o potrąceniu
Zgodnie z art. 499 KC, potrącenie następuje przez jednostronną czynność prawną jednego z wzajemnych wierzycieli kształtującą stosunki prawne. Zatem złożenie oświadczenia woli w tym przedmiocie stanowi realizację uprawnienia kształtującego. Skutkiem tej czynności jest wygaśnięcie wierzytelności obu stron do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 § 2 KC), z chwilą, kiedy potrącenie stało się możliwe (art. 499 zd. 2 w zw. z art. 498 § 1 KC). Stosownie zaś do art. 61 KC staje się ono skuteczne dopiero z chwilą dojścia do wierzyciela wzajemnego w taki sposób, że mógł zapoznać się z jego treścią.
Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie uznaje się, że [...]