Abstrakt

Część trzecia niniejszego opracowania stanowi kontynuację rozważań dotyczących postępowania o zarząd spadku nieobjętego (art. 666–668 KPC). W tej części artykułu przybliżono zagadnienie właściwości sądu oraz poddano krytyce możliwość powierzenia spraw o zarząd spadku nieobjętego referendarzom sądowym. Przedstawiona została również problematyka uczestników postępowania o zarząd spadku nieobjętego i kwestia posiedzeń sądowych w tego rodzaju sprawach. Bliższej analizie poddano także instytucje pokrewne zarządowi spadku nieobjętego, a więc zabezpieczenie spadku, zarząd wykonawcy testamentu i postępowanie upadłościowe. W dalszej części opracowania omówiono pozycję prawną kuratora spadku i zarząd sprawowany przez ten podmiot. W końcowej części zostały poddane analizie orzeczenia i środki zaskarżenia w postępowaniu dotyczącym zarządu spadku nieobjętego.

Właściwość sądu

Czynności w sprawach o zarząd spadku nieobjętego należą do zakresu działania sądów i są podejmowane w postępowaniu nieprocesowym (por. art. 627 i 666–668 KPC). Zgodnie z zasadami określonymi w art. 507 i 509 KPC, sprawy te rozpoznają sądy rejonowe, a orzeka w nich jeden sędzia bez udziału ławników. Postępowanie dotyczące zarządu spadku nieobjętego prowadzone jest przez sąd określany mianem sądu spadku. Ustawa posługuje się tutaj pojęciem sądu w znaczeniu funkcjonalno-proceduralnym¹. Sądem spadku jest sąd rejonowy określany według kryteriów wskazanych w art. 628 KPC. Wyłącznie właściwy będzie zatem sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy², a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, będzie to sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część³. W wypadku gdy majątek spadkowy znajduje się na obszarze właściwości kilku sądów, przed wnioskodawcą otwiera się możliwość wyboru sądu (art. 43 § 1 w zw. z art. 13 § 2 KPC). Mamy tu do czynienia z sytuacją, w której do miana sądu spadku konkuruje kilka sądów, z których każdy jest właściwy do rozpoznania sprawy o ustanowienie zarządu spadku nieobjętego. Dokonanie wyboru przez wnioskodawcę jednego z tych sądów i wniesienie do niego wniosku powoduje, że tylko ten sąd staje się wyłącznie właściwy do przeprowadzenia postępowania dotyczącego zarządu spadku nieobjętego. Analogicznie będzie w sytuacji, gdy do jednego z kilku właściwych sądów spadku wpłynie zawiadomienie o istnieniu spadku nieobjętego i dojdzie do wszczęcia przez ten sąd postępowania z urzędu. W tym przypadku sąd inicjujący postępowanie z urzędu, po dokonaniu stosownych ustaleń co do miejsca położenia majątku spadkowego, obowiązany będzie powiadomić inne sądy spadku o tym, że właściwe postępowanie dotyczące ustanowienia zarządu spadku nieobjętego toczy się już w tym sądzie. W przeciwnym wypadku mogłoby dojść do nieprawidłowego prowadzenia równoległych postępowań przez właściwe miejscowo sądy spadku. Wyłącznie właściwy bowiem będzie ten sąd, który pierwszy wszczął postępowanie. W braku podstaw wskazanych w art. 628 zd. 1 KPC sądem spadku będzie sąd rejonowy dla miasta stołecznego Warszawy (art. 628 zd. 2 KPC).

Przy omawianiu właściwości miejscowej sądu w sprawach o zarząd spadku nieobjętego nie można tracić z pola widzenia art. 508 § 2 i 3 KPC. Unormowania te umożliwiają wyznaczenie w drodze delegacji innego sądu do rozpoznania sprawy. Jak postanawia art. 508 § 2 KPC, w wypadku, gdy sąd właściwy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności albo gdy wymagają tego względy celowości, sąd nad nim przełożony wyznaczy na posiedzeniu niejawnym inny sąd do rozpoznania sprawy w całości lub w części. Wyznaczenie to następuje z urzędu albo na przedstawienie sądu właściwego, albo też na wniosek właściwego organu lub osoby zainteresowanej, po wysłuchaniu w razie potrzeby innych osób zainteresowanych (art. 508 § 3 KPC).

Referendarz sądowy

Przedstawiając zagadnienie właściwości sądu podkreślono, że w sprawach o zarząd spadku nieobjętego orzeka sędzia. Trzeba jednak dostrzec też regulację zawartą w art. 509¹ § 3 KPC⁴, zgodnie z którą czynności w sprawach z zakresu prawa spadkowego może wykonywać referendarz sądowy⁵, z wyłączeniem prowadzenia rozprawy, zabezpieczenia spadku oraz przesłuchania świadków testamentu ustnego. Wyłączenie to nie zawiera spraw o zarząd spadku nieobjętego. Referendarz może zatem dokonywać czynności związanych z zarządem spadku nieobjętego, a więc decydować również o ustanowieniu kuratora spadku⁶. Zdaniem M. Uliasza, przepis art. 509¹ § 3 KPC należy ujmować jako lex specialis w stosunku do art. 627 KPC stwierdzającego, że postępowanie spadkowe należy do zakresu działania sądów⁷.

Zastrzeżenia co do słuszności przyjętych rozwiązań legislacyjnych w tym zakresie zgłosił M. Margoński⁸. Zdaniem tego autora, w sprawach o zarząd spadku nieobjętego, w początkowej fazie postępowania pojawia się konieczność posiłkowania się instrumentami zabezpieczenia spadku. Ustawodawca wyłączył natomiast referendarzy od spraw o zabezpieczenie spadku pozostawiając je kognicji sądów, wychodząc zapewne z założenia, że sprawy te są na tyle złożone i dotyczą tak istotnej materii, jaką stanowi zachowanie własności i prawa dziedziczenia. Dziwić więc może powierzenie referendarzom znacznie trudniejszych spraw, jakimi są zarządy spadkami nieobjętymi i zarządy nad kuratorami spadku. Jak zauważył M. Margoński „część referendarzy sądowych może cechować biurokratyczna nadgorliwość lub nadmierna ostrożność paraliżująca prawidłowy zarząd spadkiem”⁹.

Podzielam krytyczne uwagi zgłoszone przez M. Mar­gońskiego i uważam, że sprawy o zarząd spadku nieobjętego powinny podlegać kognicji sądu. Zmiany legislacyjne mające na celu odciążenie sądów od niektórych czynności (spraw) i powierzenie ich dokonywania referendarzom sądowym powinny być poprzedzone racjonalną analizą dotychczasowego stanu prawnego, a niepodejmowane ad hoc bez znajomości przedmiotu regulacji prawnej¹⁰. Trudno znaleźć uzasadnienie w kategoriach racjonalnego ustawodawcy, dlaczego zabezpieczeniem spadku ma się zajmować sąd, a zarządem spadku nieobjętego referendarz sądowy. Przyjmuje się, że zabezpieczenie spadku jest subsydiarne względem zarządu spadku nieobjętego¹¹. Zakresy przedmiotowe obu tych postępowań zawierają wiele wspólnych elementów, pomimo że realizują one odmienne cele. Już choćby więc z tego względu niemożliwe staje się wytłumaczenie zamysłu ustawodawcy.

Uczestnicy postępowania

Przedstawienie zagadnienia uczestników postępowania dotyczącego zarządu spadku nieobjętego wymaga odniesienia do poszczególnych stadiów tego postępowania¹². W uregulowanym w art. 666–668 KPC postępowaniu można wyróżnić trzy stadia:

1) ustanowienie zarządu,

2) sprawowanie zarządu,

3) uchylenie zarządu.

Pierwsze z tych stadiów związane będzie z rozstrzygnięciem, czy będzie zachodziła konieczność ustanowienia zarządu spadku nieobjętego, a w razie potrzeby także powołania kuratora spadku. Drugie stadium postępowania będzie związane z wykonywanym przez kuratora spadku zarządem spadku nieobjętego. Trzecie stadium omawianego postępowania będzie dotyczyć zakończenia sprawowanego przez kuratora spadku zarządu. Prześledzenie biegu postępowania dotyczącego zarządu spadku nieobjętego w ujęciu chronologicznym będzie zazwyczaj wskazywać na dynamiczne zmiany kręgu uczestników tego postępowania. W stadium sprawowania zarządu czynności podejmowane przez kuratora spadku będą powodować zwiększanie się liczby ujawnianych stopniowo uczestników postępowania. M. Margoński słusznie zauważył, że w dalszej fazie postępowania uczestnicy, którzy mieli interes prawny w powołaniu kuratora spadku, nie będą [...]