Abstrakt
W dniu 2.5.2009 r. weszła w życie ustawa z 6.3.2009 r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym1. Ustawa ta wprowadziła wiele zmian w PrUpN, a jedna z nich dotyczy art. 84 PrUpN. W związku z nowelizacją tego przepisu nasuwa się wiele wątpliwości co do jego prawidłowej wykładni, a nawet zgodności z Konstytucją. Niniejszy artykuł ma na celu omówienie oraz zaproponowanie rozwiązań niektórych problemów wynikających z nowelizacji art. 84 PrUpN. W pierwszej kolejności przypomniana zostanie w skrócie poprzednia treść art. 84 PrUpN, a także jego rozumienie. Następnie wskazane zostaną zmiany oraz ich zamierzony przez ustawodawcę cel. W końcu omówione zostaną problemy związane ze stosowaniem znowelizowanego przepisu, a także zaprezentowana zostanie propozycja jego wykładni.
Art. 84 PrUpN i jego wykładnia przed nowelizacją
Przed nowelizacją PrUpN art. 84 stanowił, że: „po ogłoszeniu upadłości zmiana lub wygaśnięcie stosunku prawnego, którego stroną jest upadły, są możliwe tylko według przepisów ustawy, a czynność prawna dokonana z naruszeniem ustawy jest bezskuteczna wobec masy upadłości, nawet jeżeli umowa stron przewiduje inny skutek”.
Przepis ten wprowadzał zasadę, że określone w nim zachowania stron umowy były bezskuteczne z mocy prawa. Stanowił on bowiem w sposób kategoryczny, że określona w nim czynność prawna jest bezskuteczna. Przy czym chodziło o bezskuteczność względną, tj. wobec masy upadłości. Wobec pozostałych uczestników obrotu prawnego dana czynność prawna pozostawała w pełni skuteczna2.
Zawarta w tym przepisie regulacja miała na celu zapobieżenie czynnościom prawnym dokonywanym po ogłoszeniu upadłości dłużnika, w wyniku których doszłoby do uszczuplenia masy upadłości. Rozwiązanie to było słusznym uzupełnieniem zawartego w art. 83 PrUpN ograniczenia swobody kontraktowania. Oba te przepisy (art. 83 i 84 PrUpN) stanowiły podstawę ochrony interesów wierzycieli upadłego. W miejsce postanowień umowy uznanych ex lege za bezskuteczne miały zastosowanie właściwe przepisy PrUpN3.
Uzupełnienie ochrony interesów wierzycieli upadłego stanowiły dalsze przepisy ustawy, w szczególności art. 127–135 PrUpN dotyczące bezskuteczności z mocy prawa, a także zaskarżalności czynności upadłego dokonanych przed ogłoszeniem upadłości. Istotne jednak było to, że ochrona, jaką zapewniały przepisy art. 127–135 PrUpN, była i dalej jest nadzwyczajna, ponieważ bezpośrednio godzi w zasadę pewności obrotu oraz swobodę kontraktowania. Dlatego też ustawodawca ograniczył zakres tej ochrony uznając, że przepisy te dotyczą jedynie czynności dokonanych przez upadłego w okresie nie dalszym niż rok (art. 127 ust. 1–2, art. 130 PrUpN), sześć miesięcy (art. 128, 129 PrUpN) lub dwa miesiące (art. 127 ust. 3 PrUpN) przed złożeniem wniosku o ogłoszenie jego upadłości. Ponadto, w art. 132 ust. 3 PrUpN ustawodawca wprowadził dodatkowe ograniczenie wskazując termin końcowy dla wysuwania żądań o uznanie czynności upadłego za bezskuteczne (maksymalnie 2 lata od ogłoszenia upadłości). Możliwe było także podniesienie zarzutu bezskuteczności czynności prawnej, co z kolei było ograniczone pięcioletnim terminem (art. 534 KC)4.
Dotychczasowe regulacje dotyczące bezskuteczności z mocy prawa oraz uznawania za bezskuteczne czynności upadłego były więc nastawione na maksymalizację ochrony interesów wierzycieli upadłego, przy jednoczesnej ochronie zasady pewności obrotu prawnego, przy czym pomiędzy ochroną tych interesów panowała rozsądna równowaga.
Art. 84 PrUpN po nowelizacji
Nowelizacja art. 84 PrUpN podzieliła ten przepis na dwa ustępy:
1. Postanowienie umowy, której stroną jest upadły, uniemożliwiające albo utrudniające osiągnięcie celu postępowania upadłościowego jest bezskuteczne w stosunku do masy upadłości.
2. Umowa przeniesienia własności rzeczy, wierzytelności lub innego prawa zawarta w celu zabezpieczenia wierzytelności jest skuteczna wobec masy upadłości, jeżeli została zawarta w formie pisemnej z datą pewną.
| Cel nowelizacji możemy sobie przybliżyć z uzasadnienia do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, w którym czytamy: „Art. 84 w obecnym brzmieniu bywa interpretowany jako podstawa wykluczenia po ogłoszeniu upadłości wszelkich czynności prawnych, prowadzących do zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego, którego stroną jest upadły. Taka wykładnia byłaby sprzeczna z celem, któremu miał służyć art. 84. Nie ulega wątpliwości, że w sytuacji, gdy po ogłoszeniu upadłości syndyk nie wykonuje zobowiązań z umów, które pozostają w mocy po tej dacie, druga strona powinna mieć możliwość wypowiedzenia umowy na zasadach ogólnych. Przepis w proponowanym brzmieniu wprowadza natomiast klauzulę generalną, która pozwoli na „pominięcie” tylko takich postanowień umownych, które uniemożliwiałyby lub utrudniały osiągnięcie celu postępowania upadłościowego, np. klauzul wyłączających zbywalność rzeczy lub praw”5. |
Najwyraźniej celem ustawodawcy było uproszczenie postępowania upadłościowego, zwłaszcza obejmującego likwidację majątku upadłego. Omawiany przepis ma jednak oczywiście zastosowanie również w postępowaniu upadłościowym z możliwością zawarcia układu, ze względu na jego położenie wśród przepisów ogólnych regulujących skutki ogłoszenia upadłości co do zobowiązań upadłego (Część pierwsza, Tytuł III, Dział II, Rozdział 2, Oddział 1 PrUpN). Nowa regulacja umożliwia pomijanie niewygodnych i uciążliwych postanowień umownych wiążących upadłego, co w zamyśle ma usprawnić postępowanie upadłościowe. Ze sformułowania „jest bezskuteczne” wynika, że ustawodawca przyjął instytucję bezskuteczności z mocy prawa. Nie jest więc konieczne odrębne powództwo o uznanie postanowienia umownego za bezskuteczne (np. tak jak przy skardze pauliańskiej – art. 527 KC). Przepis art. 84 ust. 1 PrUpN może więc być realizowany przez syndyka w drodze zarzutu podniesionego, np. w powództwie o wydanie rzeczy. Możliwe jest także wytoczenie powództwa o ustalenie istnienia bezskuteczności z mocy prawa (art. 189 KPC)6.
Bezskuteczność postanowienia umownego dotyczy tylko relacji do masy upadłości (bezskuteczność względna). Co do zasady, postanowienie to jest ważne i obowiązujące, ale nie wiąże masy upadłości, tak jakby nigdy nie było zastrzeżone. Z istoty bezskuteczności względnej wynika, że dane postanowienie umowne jest jednocześnie skuteczne i bezskuteczne, ma niejako podwójny charakter7.
Jak więc widać, art. 84 PrUpN zmienił swój cel. Do tej pory stanowił on swego rodzaju zabezpieczenie przed sprzecznymi z ustawą czynnościami podejmowanymi na niekorzyść masy upadłości po ogłoszeniu upadłości, a polegającymi na zmianie lub wygaśnięciu stosunku prawnego, którego stroną był upadły. Obecnie przepis ten pełni rolę oczyszczającą wiążące upadłego stosunki prawne przed uciążliwymi dla osiągnięcia celu postępowania upadłościowego klauzulami umownymi. Przepis więc zmienił swoją funkcję z zabezpieczającej na usprawniającą postępowanie upadłościowe.
Jakie postanowienia umowne?
Niestety znowelizowany przepis art. 84 PrUpN powoduje zbyt wiele wątpliwości, aby można było entuzjastycznie przyjąć omawianą nowelizację PrUpN. Nie jest jasne czy [...]