Abstrakt
W artykule przedstawiono możliwe warianty uregulowania w umowach o prace projektowe (z braku rozwiązań legislacyjnych) zasad odpowiedzialności względem zamawiającego za szkody powstałe wskutek wad robót budowlanych (obiektu budowlanego) będące następstwem wadliwości dokumentacji projektowej lub wadliwości wskazówek udzielonych przez nadzór autorski. Autor omówił zapisy występujące w praktyce umów o prace projektowe, ilustrując konsekwencje określonych zapisów przykładami z orzecznictwa. Należałoby de lege ferenda postulować zamieszczenie w przepisach KC regulacji precyzujących zakres odpowiedzialności jednostki projektowania i wykonawcy budowlanego.
Odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady dokumentacji projektowej
Na wstępie podkreślić trzeba, że z uwagi na okoliczność, iż aktualnie nie ma przepisów w postaci normatywnych ogólnych warunków umów o prace projektowe, ciężar regulacji odpowiedzialności za wady opracowań projektowych spoczywa na stronach umowy o prace projektowe. Mogą być także stosowane ogólne warunki umów będące lex contractus1. Kształtowanie w umowach o prace projektowe bądź we wzorcach umów (ogólne warunki, wzoru umów, formularze) zasad odpowiedzialności za wady wygląda różnie i na podstawie przeprowadzonych badań powyższych umów można stwierdzić, że obraz praktyki w tym względzie nie wygląda zadowalająco. Najogólniej rzecz biorąc w umowach o prace projektowe wprowadza się postanowienia nazywane rękojmią lub zamiennie gwarancją; postanowienia dotyczące usuwania wad dokumentacji projektowej; postanowienia o udzieleniu gwarancji jakości lub innej gwarancji bliżej nieokreślonej; postanowienia łączne o rękojmi i gwarancji itp. Sposób regulacji budzi szereg zastrzeżeń i wątpliwości, ponieważ nie bierze się pod uwagę, że dla prawidłowego ukształtowania zasad odpowiedzialności projektanta (architekta) za wady prac projektowych zastosowanie mają, w braku szczegółowych rozwiązań, przepisy KC dotyczące rękojmi za wady dzieła (art. 638 w zw. z art. 566 KC). W wielu badanych umowach o prace projektowe brak jest postanowień regulujących odpowiedzialność projektanta (architekta) za wady robót budowlanych (obiektu budowlanego) spowodowane wadami dokumentacji projektowej. Ogólnie mówiąc regulacje umowne ograniczają się wyłącznie do odpowiedzialności z tytułu rękojmi (lub gwarancji) za wady prac projektowych, pomijając w ogóle kwestię odpowiedzialności projektanta z tytułu rękojmi za wady dokumentacji projektowej, obejmującej odpowiedzialność jednostki projektowania za wady robót budowlanych (obiektu budowlanego).
Projektant odpowiada z tytułu rękojmi za wady dokumentacji projektowej, jeżeli wady te zmniejszają jej wartość lub użyteczność ze względu na cel oznaczony w umowie. Rękojmia za wady dotyczy przede wszystkim rozwiązań projektu koncepcyjnego, projektu architektoniczno-budowlanego, projektu wykonawczego, projektów specjalistycznych (branżowych) mających wady zmniejszające ich wartość lub użyteczność ze względu na cel oznaczony w umowie albo wynikających z okoliczności lub przeznaczenia. Projektant odpowiada za rozwiązania projektu niezgodne z parametrami ustalonymi dla realizowanej inwestycji, wskazaniami wiedzy architektonicznej, standardami projektowania i doświadczeniem budowlanym oraz przepisami techniczno-budowlanymi. Wady mogą polegać także na błędach obliczeniowych, lukach w opracowaniach, na niezgodności z przepisami prawa budowlanego i warunkami technicznymi, na nieekonomicznym opracowaniu projektu, zrealizowaniu inwestycji na podstawie wadliwie wykonanego projektu, która nie osiągnęła założonych parametrów technicznych lub użytkowych, niekompletności dokumentacji projektowej z punktu widzenia celu, któremu ma służyć.
Zamawiający, który otrzymał wadliwą dokumentację, może domagać się bezpłatnego usunięcia wad w oznaczonym terminie, obniżenia wynagrodzenia i odstąpienia od umowy, gdy wada uniemożliwia realizację budowli na podstawie wykonanej dokumentacji projektowej2.
Problematyka ta niezbyt często występuje w orzecznictwie, stąd dla ilustracji można wskazać następujące przypadki:
W uzasadnieniu wyroku z 13.5.2004 r.3 Sąd Apelacyjny w Krakowie uznał dokumentację projektową za wadliwą wskutek pozbawienia jej ściśle określonych elementów i parametrów. Sąd Apelacyjny zawarł w uzasadnieniu powołanego wyroku wiążące wskazania co do dalszego postępowania, nakazując przeprowadzenie dowodów na okoliczność, czy wskazane ściśle braki w projekcie sporządzonym przez stronę pozwaną były przyczyną zalania obiektu, czy i w jakim stopniu przyczynili się do tego stanu wykonawca oraz inwestor, oraz czy pozwana należycie wykonała obowiązki nadzoru autorskiego. Sąd przesądził w sposób wiążący o wadliwości dokumentacji projektowej, zobowiązując do zbadania istnienia związku przyczynowego pomiędzy taką dokumentacją a powstałą u powoda szkodą oraz ewentualnego przyczynienia się do niej także innych podmiotów (inwestor, wykonawca).
W wyroku z 21.2.2007 r.4 Sąd Apelacyjny w Krakowie rozstrzygnął, że pozwana nie odpowiada za wady wykonawstwa wynikłe z wykonania robót z odstępstwem od projektu i technologii wskazanej przez pozwaną, a to nie daje podstaw do przyjęcia, iż przyczyna powstania szkody tkwiła w dokumentacji projektowej. W ocenie sądu jednostka projektowania odpowiada na zasadach ogólnych za szkodę spowodowaną wadliwością dokumentacji bądź niewłaściwością wskazówek udzielonych przez nadzór autorski, jeżeli wykonawca udowodni wystąpienie przesłanek zwalniających go od odpowiedzialności wobec zamawiającego z tytułu rękojmi za wady obiektu. Zdaniem sądu, szkoda powstała w następstwie wad obiektu spowodowanych wadami dokumentacji projektowej obciąża zamawiającego, jeżeli pomimo uprzedzenia go o grożącym niebezpieczeństwie wad polecił wykonanie robót z odstępstwem od dokumentacji. Skoro zamawiający wyraził zgodę na wykonanie systemu odwodnienia dachu z odstępstwem od dokumentacji, to brak jest podstaw do przyjęcia, że szkoda powódki jest normalnym następstwem nienależytego wykonania zobowiązań przez pozwaną jednostkę projektowania, w rozumieniu art. 471 KC, stwierdził Sąd Apelacyjny.
Odwołując się do regulacji art. 651 KC Sąd Apelacyjny ponadto stwierdził, że brak w projekcie informacji dotyczącej technologii wykonania robót jest wadą jawną projektu, a zaniechanie przez wykonawcę powiadomienia inwestora o takiej wadzie, możliwej do stwierdzenia bez specjalnych wiadomości, wyłącza odpowiedzialność jednostki projektowania z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania. W konkluzji sąd przyjął, że ustalenia sprawy wykluczają przyjęcie współwiny pozwanej jednostki projektowania za szkodę powstałą w imieniu powódki.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, że przyczyna powstania szkody nie tkwiła w dokumentacji projektowej sporządzonej przez pozwaną, czy też w niewłaściwym sprawowaniu nadzoru autorskiego i stąd nie dopatrzył się podstaw do zastosowania art. 471 KC wobec uznania braku wystąpienia normalności następstw między nienależytym wykonaniem zobowiązania przez pozwaną a szkodą poniesioną przez powódkę. Szkoda, która powstała w następstwie wad dokumentacji projektowej obciążyła wyłącznie zamawiającego, jeżeli polecił on wykonanie robót z odstępstwem dokumentacji (wcześniej uznanej za wadliwą) mimo uprzedzenia go o grożącym niebezpieczeństwie wad.
W wyroku z 28.11.2007 r.5 SN orzekł, że jeżeli szkodę wyrządził ruch przedsiębiorstwa wykonawcy robót budowlanych, od przewidzianej w art. 435 § 1 KC odpowiedzialności wobec poszkodowanej osoby trzeciej, nie zwalnia go wykazanie, że prace wykonał zgodnie z dokumentacją dostarczoną przez inwestora. Ewentualne wadliwości dostarczonej dokumentacji mogą być co najwyżej podstawą roszczeń zwrotnych wykonawcy wobec inwestora, jeżeli wykaże, że wady te były jedną z przyczyn szkody, za którą odpowiadał na podstawie art. 435 KC.
W wyroku z 25.4.2008 r.6 SN orzekł, że zakwalifikowanie przez powoda należnego mu odszkodowania za nienależyte wykonanie obowiązków wynikających z umowy o roboty budowlane jako wynagrodzenie dodatkowe i wystawienie w związku z tym faktury VAT nie stoi na przeszkodzie zasądzeniu na jego rzecz odszkodowania na podstawie art. 471 KC. W uzasadnieniu SN wskazał, że z wiążących ustaleń przyjętych za podstawę tego wyroku wynika, że przy wykonaniu umówionych robót doszło do ponadnormatywnego zużycia betonu, że przyczyną tego stanu były niedostatki dokumentacji projektowej, w której nie uwidoczniono pozostałości po starej kanalizacji oraz że skarżąca godziła się na kontynuowanie robót przy ponadnormatywnym zużyciu betonu. W dostarczonej powódce dokumentacji nie było żadnego ostrzeżenia o utrudnieniach, które ujawniły się przy realizacji zadania, a z zeznań kierownika budowy wynika, że doszło do przewiercenia starej kanalizacji i zalania jej betonem. Zdaniem SN, w tej sprawie zachodziły podstawy do zastosowania art. 471 KC, a wykonawca nie miał obowiązku szczegółowego sprawdzania dostarczonego projektu w celu wykrycia jego wad, natomiast z obowiązku wynikającego z art. 651 KC powódka się wywiązała7.
W wyroku z 10.7.2008 r.8 SN stwierdził naruszenie art. 651 KC przez jego błędną wykładnię i w konsekwencji niewłaściwe zastosowanie. Przepis ten jest źródłem określonego w nim obowiązku wykonawcy, ale włącznie w stosunku do jego kontrahenta umownego, tj. inwestora, przy czym orzecznictwo wyraźnie sprzeciwia się rozszerzającej interpretacji przedmiotowego zakresu tego obowiązku9. Skutki uchybienia przez wykonawcę obowiązkowi wynikającemu z art. 651 KC mogą więc być wyłącznie oceniane w płaszczyźnie podmiotowej stosunku prawnego, którego źródłem powstania jest umowa o roboty budowlane. Innymi słowy, uchybienie przez wykonawcę obowiązkowi wynikającemu z art. 651 KC nie może więc wywierać żadnego skutku prawnego w odniesieniu do sfery sytuacji prawnej jednostki projektowania, która pozostaje z inwestorem w odrębnym stosunku prawnym zawiązanym w wyniku zawarcia umowy o prace projektowe czy umowy o pełnienie nadzoru autorskiego. Zaniechanie powiadomienia inwestora przez wykonawcę robót o wadach jawnych dokumentacji wyłącza odpowiedzialność odszkodowawczą jednostki projektowania z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania.
Jeżeli chodzi o odpowiedzialność za wady dokumentacji projektowej, to w praktyce spotykamy rozmaite rozwiązania. Można tu wskazać kilka przykładów.
W umowie o prace projektowe zamieszcza się postanowienia, że zamawiający ma obowiązek przed akceptacją projektu budowlanego lub jego wersji roboczej dokonać jego sprawdzenia w oznaczonym terminie, licząc od dnia jego protokolarnego odbioru, o ile strony inaczej nie uzgodniły. Jeżeli w trakcie sprawdzenia zostaną ujawnione istotne wady zmniejszające wartość lub użyteczność projektu, względnie jego części, zamawiający może w kolejności: [...]