Abstrakt

W niniejszym artykule przedstawione zostało zagadnienie wpływu zajęcia wierzytelności z rachunku bankowego na umowę kredytu w rachunku bankowym. Problematyka ta nie była jak dotąd przedmiotem szerszych rozważań w literaturze. Nie dokonano także pogłębionej analizy tematyki umowy kredytu w rachunku banko­wym. Autor w swoich rozważaniach podkreśla, z jednej strony, odrębność stosunku kredytu w rachunku bankowym ze względu na to, że zajęcie rachunku bankowego nie odnosi skutku w stosunku do wierzytelności z umowy kredytu w rachunku bankowym, natomiast z drugiej, związanie wyżej wymienionych umów, przejawiające się w obowiązku przekazywania przez bank wpłacanych na rachunek kwot komornikowi, skutkujące niemożliwością spłaty zadłużenia w przypadku dokonania zajęcia wierzytelności z umowy rachunku bankowego.

Charakter prawny umowy kredytu w rachunku bankowym

Omówienie zagadnienia zajęcia rachunku bankowego i jego wpływu na umowę kredytu w rachunku bankowym należy poprzedzić krótkim wywodem na temat umowy kredytu w rachunku bankowym i jej związania z umową rachunku bankowego.

Konstrukcja umowy rachunku bankowego nie przewiduje przyznania posiadaczowi rachunku bankowego uprawnienia do dokonywania rozliczeń pieniężnych lub wypłat gotówkowych ponad stan środków pieniężnych zgroma­dzonych na rachunku bankowym. Uprawnienie takie posiadacz rachunku bankowego uzyskuje, gdy bank¹ udzieli mu kredytu w rachunku bankowym na podstawie odrębnej od umowy rachunku bankowego umowy o charakterze kredytowym², zawartej w sposób wyraźny lub konkludentny³. Możliwe jest oczywiście zawarcie odpowiedniej klauzuli kredytowej w treści umowy rachunku bankowego lub w jej wzorcu, lecz powyższej kwalifikacji i tak to nie zmieni.

Na gruncie obowiązującego stanu normatywnego umowę, na podstawie której powstaje stosunek prawny kredytu w rachunku bankowym należy kwalifikować jako umowę kredytu w rozumieniu art. 69 PrBank⁴.

Kwalifikacja umowy kredytu w rachunku bankowym jako umowy kredytu z art. 69 PrBank rodzi pytanie o wzajemną relację pomiędzy umową kredytu w rachunku bankowym a umową rachunku bankowego. Umowy te są umowami odrębnymi, ponieważ umowa rachunku bankowego nie przewiduje powstania salda ujemnego⁵, z kolei umowa kredytu w rachunku bankowym odpowiada treści umowy kredytu z art. 69 PrBank, specyficzny jest tylko sposób udostępnienia środków pieniężnych. Pomimo tożsamości stron tych stosunków prawnych oraz, co nie jest wykluczone, okoliczności zawarcia umowy, w szczególności czasu lub zamieszczenia postanowień umownych w jednym dokumencie, inny jest cel gospodarczy tych kontraktów, niepozwalający przyjąć, że mamy do czynienia z jedną umową⁶. Z uwagi na wykazanie odrębności tych umów należy zastanowić się nad związkami zachodzącymi między nimi i możliwością zakwalifikowania ich jako umowy związane (zespół umów, kompleks umów, związek umów).

Związek umów istnieje wówczas, jeśli dwie lub więcej odrębne umowy mają tożsamy przedmiot lub cel umowy⁷. O umowach związanych można mówić także wtedy, gdy pomiędzy odrębnymi umowami istnieje związek o charakterze prawnym, polegający na tym, że uznanie jednej umowy za nieważną albo jej wygaśnięcie lub rozwiązanie powoduje nieważność albo wygaśnięcie lub rozwiązanie drugiej umowy⁸. W kompleksie umów można wyróżnić umowę nadrzędną, której nieważność albo wygaśnięcie lub rozwiązanie oddziałuje na inne umowy (umowy podrzędne)⁹. Pomimo tego, że istnienie jednej z umów wpływa na istnienie drugiej, każda z nich podlega właściwym dla niej regulacjom prawnym (np. co do treści zobowiązania, formy zawarcia)¹⁰. Związanie umów charakteryzuje się także tym, że to wola stron doprowadziła do powstania kompleksu umów, ponieważ gdyby nie zgodny zamiar stron, nie zawarto by jednej umowy bez drugiej¹¹. Mogą istnieć także inne sposoby związania umów, ponieważ strony umowy mają swobodę w ukształtowaniu stosunku prawnego, wynikającą z art. 353¹ KC.

Umowę kredytu w rachunku bankowym i umowę rachunku bankowego można zakwalifikować jako zespół umów, gdzie umową nadrzędną jest umowa rachunku bankowego. Umowa kredytu w rachunku bankowym ma rację bytu tylko, gdy istnieje umowa rachunku bankowego. Brak tej drugiej powoduje niemożliwość powstania stosunku kredytu w rachunku bankowym. Powstaje pytanie, czy w sytuacji jednoczesnego zawarcia umowy rachunku bankowego oraz umowy kredytu w rachunku bankowym nieważność pierwszej skutkować będzie nieważnością drugiej. Udzielając odpowiedzi należy stwierdzić, że jeśli umowa rachunku bankowego na skutek wadliwości jej treści stała się nieważna, to umowa kredytu w rachunku bankowym nie zostanie dotknięta sankcją nieważności, ponieważ inna jest jej treść, podlegająca odrębnemu reżimowi prawnemu. Umowa kredytu w rachunku bankowym nie wywoła jednak skutków prawnych, ponieważ z powodu braku rachunku bankowego nie będzie możliwe udostępnienie środków pieniężnych w sposób przewidziany w umowie. W konsekwencji z uwagi na następczą niemożliwość świadczenia, omawiana umowa wygaśnie.

Umowa kredytu w rozumieniu art. 69 PrBank może zakładać inny sposób oddania do dyspozycji środków pieniężnych, ale umowa kredytu w rachunku bankowym już nie. Rachunek bankowy musi istnieć, dlatego że udostępnienie w nim kredytu jest immanentną cechą umowy kredytu w rachunku bankowym.

W przypadku jednoczesnego zawarcia wyżej wymienionych, powiązanych ze sobą umów, możliwa jest sytuacja, w której obie umowy dotknięte będą sankcją nieważności. Skutek taki nastąpi, gdy oświadczenie woli osoby zawierającej jednocześnie umowę rachunku bankowego i umowę kredytu w rachunku bankowym będzie nieważne¹². Jednak nieważność umowy kredytu w rachunku bankowym nie będzie wynikała z nieważności umowy rachunku bankowego, lecz z nieważności oświadczenia woli osoby zawierającej umowę kredytową, a to, że obie umowy jednocześnie upadną, będzie skutkiem tożsamości podmiotu w obu umowach, dokonującego nieważnej czynności prawnej.

Skutki zajęcia wierzytelności z rachunku bankowego

1. Skutki zajęcia a żądanie wypłaty kwoty kredytu

Należy przejść do rozważenia zagadnienia zajęcia rachunku bankowego i jego wpływu na umowę kredytu w rachunku bankowym.

Zawarcie umowy kredytu w rachunku bankowym powoduje, że posiadacz rachunku bankowego uzyskuje możliwość dokonania wypłat gotówkowych lub rozliczeń pieniężnych ponad stan środków zgromadzonych na rachunku. W praktyce pojawia się problem korzystania z powyższego uprawnienia przez posiadacza rachunku w razie zajęcia tego rachunku bankowego.

Zgodnie z art. 889 i n. KPC, zajęciu podlega wierzytelność z rachunku bankowego, która istnieje tylko wtedy, gdy na rachunku zgromadzone są środki pieniężne. Posiadacz rachunku bankowego ma bowiem wierzytelność o wypłatę środków pieniężnych znajdujących się na rachunku. Z umowy rachunku bankowego nie wynika jednak uprawnienie do zadłużenia w rachunku bankowym. Wierzytelność o wypłatę lub dokonanie rozliczenia pieniężnego ponad stan środków zgromadzonych na rachunku bankowym powstaje na skutek zawarcia umowy kredytu w rachunku bankowym i jako taka nie może podlegać zajęciu w drodze egzekucji z rachunku bankowego. Jeżeli więc następuje zajęcie wierzytelności z rachunku bankowego, na podstawie którego bank jest zobowiązany do niedokonywania wypłat z rachunku bez zgody komornika do wysokości zajętej wierzytelności, a także do przekazywania komornikowi kwot znajdujących się na rachunku, to powyższe zajęcie nie obejmuje wierzytelności o wypłatę lub dokonanie rozliczenia pieniężnego ponad stan środków zgromadzonych na rachunku bankowym, która wynika ze stosunku prawnego kredytu w rachunku bankowym, odrębnego od stosunku powstałego na podstawie umowy rachunku bankowego. W konsekwencji, w razie zajęcia wierzytelności z rachunku bankowego, posiadacz tego rachunku nie traci uprawnienia do dokonywania wypłat lub rozliczeń pieniężnych powodujących powstanie salda debetowego. Zajęcie wierzytelności z rachunku bankowego nie może bowiem prowadzić do zakazu wykonywania uprawnień wynikających z umowy kredytu w rachunku bankowym.

2. Skutki zajęcia a spłata kredytu

W razie dokonania zajęcia wierzytelności z rachunku bankowego powstaje problem ze spłatą zadłużenia, wynikającego z umowy kredytu w rachunku bankowym. Należy bowiem postawić pytanie, czy w przypadku istnienia salda debetowego, bank może zaliczyć dokonywane wpłaty na rachunek bankowy na poczet spłaty kredytu, aż do jego całkowitego zwrotu, czy też ma obowiązek przekazania każdej wpłaconej kwoty środków pieniężnych organowi egzekucyjnemu?

Prima facie wydawałoby się, że skoro istnieje zadłużenie w rachunku bankowym, to każda wpłata środków pieniężnych na rachunek powoduje zmniejszenie salda debetowego, a w rezultacie zwrot wykorzystanego kredytu. W związku z tym, do momentu spłaty zadłużenia bank nie przekazywałby wpłacanych kwot komornikowi¹³. Dopiero, gdy saldo rachunku wynosiłoby zero, każda wpływająca na rachunek kwota zostałaby przekazana organowi egzekucyjnemu.

Powyższe rozwiązanie korzystne dla banku jest jednak błędne. Pomimo tego, że [...]