Abstrakt

Artykuł przedstawia zagadnienie dopuszczalności zaskarżania orzeczeń w postępowaniu o udzielenie zabezpieczenia wskazując na podobieństwa i odmienności zakresu ustawowej regulacji w tym zakresie w stosunku do innych postępowań. Postępująca tendencja formalizowania postępowania cywilnego wymusza na jego uczestnikach bardzo dokładną znajomość wymogów formalnych, stąd przedstawiona w niniejszym opracowaniu analiza zyskuje istotny wymiar praktyczny.

Postępowanie zabezpieczające w polskim prawie cywilnym

Postępowanie zabezpieczające ma charakter postępowania pomocniczego w stosunku do postępowania rozpoznawczego oraz postępowania egzekucyjnego. Charakter ten przejawia się w tym, że postępowanie o udzielenie zabezpieczenia musi zawsze nawiązywać do określonego postępowania rozpoznawczego, przy czym może to być postępowanie toczące się, postępowanie, które może być wszczęte w przyszłości bądź postępowanie już prawomocnie ukończone¹. Pomimo pomocniczego charakteru postępowanie to cechuje samodzielność funkcjonalna i strukturalna. Samodzielność funkcjonalna wyraża się w odrębności funkcji postępowania zabezpieczającego, która polega na udzielaniu ochrony prawnej o tymczasowym (prowizorycznym) charakterze. Odrębność strukturalna znajduje odzwierciedlenie w tym, że postępowanie zabezpieczające, choć toczy się często w ramach postępowania rozpoznawczego, jest postępowaniem w pełni odrębnym od postępowania rozpoznawczego. Ważnemu znaczeniu praktycznemu postępowania zabezpieczającego oraz odmienności udzielanej w nim ochrony prawnej daje się wyraz w systematyce KPC, wprowadzonej ustawą z 2.7.2004 r. o zmianie ustawy – kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw², zgodnie z którą postępowanie to (dotąd uregulowane łącznie z postępowaniem egzekucyjnym) normowane jest w wyodrębnionej Części drugiej KPC. Okoliczność ta nie może pozostać bez znaczenia dla wykładni przepisów o postępowaniu zabezpieczającym. Na uwadze należy mieć zwłaszcza, że przy uwzględnieniu nowej systematyki KPC jeszcze bardziej wyrazista staje się teza, że postępowania zabezpieczającego nie należy wiązać wyłącznie z egzekucją i jego zadanie wykracza poza zapewnienie wykonalności przyszłego merytorycznego orzeczenia w sprawie (art. 730¹ KPC)³.

Przepisy o zabezpieczeniu zawarte są w art. 730–757 KPC, a także w innych ustawach, jak np. w: art. 10 ust. 2 ustawy z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece⁴, art. 80 ustawy z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych⁵, art. 98 ustawy z 4.2.1994 r. – Prawo geologiczne i górnicze⁶, art. 37 ust. 4 ustawy z 14.12.1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym⁷, art. 286¹ ustawy z 30.6.2000 r. – Prawo własności przemysłowej⁸, art. 268 i 295 § 2 KSH, art. 342 § 3 ustawy z 18.9.2001 r. – Kodeks morski⁹, art. 36–40 i 42, 43 ustawy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze¹⁰. W kwestiach dotyczących zabezpieczenia nieunormowanych w tych ustawach stosuje się przepisy KPC o postępowaniu zabezpieczającym. Dążąc do jednolitego i kompletnego unormowania instytucji postępowania zabezpieczającego ZmKPCU dokonano nowelizacji KPC także w części odnoszącej się do „Postępowania zabezpieczającego” (art. 1 pkt 104 tej ustawy)¹¹.

Zabezpieczenie może być udzielone w sprawach należących do drogi sądowej, a więc w sprawach cywilnych (art. 1 KPC). Nie jest przeszkodą do udzielenia zabezpieczenia przez sąd fakt, że w sprawie zawarto umowę o poddanie jej rozstrzygnięcia sądowi polubownemu. W orzecznictwie przyjmuje się, że przepisy o postępowaniu zabezpieczającym nie mają zastosowania do roszczeń o zwrot kosztów, gdyż mają one akcesoryjny charakter w stosunku do przedmiotu sprawy i zależą od jej wyniku, a rozstrzygnięcie o nich staje się aktualne dopiero przy wydaniu orzeczenia kończącego sprawę w instancji¹².

Odrębnym zagadnieniem jest natomiast tzw. kaucja aktoryczna, czyli zabezpieczenie kosztów procesu przez powoda cudzoziemca, na żądanie pozwanego (art. 1119 KPC). W judykaturze za dopuszczalne uznano także w postępowaniu klauzulowym zabezpieczenie polegające na nakazaniu wpisu w księdze wieczystej zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości do czasu zakończenia postępowania klauzulowego¹³.

Fakt, że w art. 730 KPC jest wzmianka tylko o drodze sądowej nie oznacza, że w postępowaniu zabezpieczającym nie muszą istnieć inne przesłanki procesowe (zdolność sądowa, procesowa, itd.), chociaż niektóre z tych przesłanek mają tu albo nieco odmienną treść, albo w ogóle nie wchodzą w grę (np. powaga rzeczy osądzonej).

Jeżeli chodzi o jurysdykcję krajową w postępowaniu zabezpieczającym, to – w braku wyraźnej regulacji prawnej – w nauce dominuje pogląd, że na tle KPC ma ona charakter pochodny od jurysdykcji w postępowaniu głównym¹⁴. Powyższe oznacza, że sądy polskie mogą dokonać zabezpieczenia roszczenia, o ile posiadają jurysdykcję do przeprowadzenia postępowania rozpoznawczego w sprawie (postępowania głównego)¹⁵.

Od chwili akcesji Polski do Unii Europejskiej problematykę jurysdykcji sądów polskich w postępowaniu zabezpieczającym należy rozważać z uwzględnieniem prawa wspólnotowego. Kwestia jurysdykcji w sprawach cywilnych i handlowych unormowana jest w rozporządzeniu Rady (WE) Nr 44/2001 z 22.12.2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych¹⁶, które to rozporządzenie jako prawo wewnętrzne Unii Europejskiej ma bezpośrednią moc obowiązującą w państwach członkowskich (z wyjątkiem Danii). Powołane rozporządzenie zastąpiło w stosunkach pomiędzy Polską oraz państwami członkowskimi UE ratyfikowaną przez nasz kraj Konwencję o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, sporządzoną w Lugano 16.9.1988 r.¹⁷, obejmującą swym zakresem państwa członkowskie EFTA. Treść unormowań obydwu aktów jest zresztą zbieżna. Kwestię jurysdykcji w sprawach ze stosunków rodzinnych w prawie wspólnotowym normuje rozporządzenie Rady (WE) Nr 2201/2003 z 27.11.2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodziców, uchylające rozporządzenie (WE) Nr 1347/2000¹⁸.

W literaturze zachodniej powstałej na tle Konwencji z Lugano oraz prawa wspólnotowego dotyczącego jurysdykcji w sprawach cywilnych i handlowych przyjmuje się, że jeśli sądy określonego państwa – zgodnie z tymi regulacjami – posiadają jurysdykcję w postępowaniu w sprawie głównej, to jest to jednoznaczne, że w sprawie tej istnieje jurysdykcja także w postępowaniu zabezpieczającym. Naturalną konsekwencją powyższego zapatrywania jest stanowisko, że w razie, gdy jurysdykcja w postępowaniu głównym zgodnie z konwencją albo prawem wspólnotowym służy sądom kilku różnych państw, to każdy z nich może dokonać zabezpieczenia w sprawie. Przyjąć jednak należy, że wszczęcie postępowania przed sądami jednego z państw mających jurysdykcję w sprawie powoduje, że zabezpieczenie nie może być już dokonane przez sądy innego państwa.

Kontrowersje natomiast wywołuje interpretacja art. 31 rozporządzenia 44/2001 (oraz identycznego art. 24 Konwencji z Lugano), zgodnie z którym „wniosek o zastosowanie środków tymczasowych, włącznie ze środkami zabezpieczającymi, przewidzianych w państwie członkowskim, może być wniesiony do sądu tego państwa także wówczas, gdy na podstawie rozporządzenia (konwencji) sprawa główna należy do jurysdykcji sądów innego państwa członkowskiego”. Otóż sporne jest, czy art. 31 rozporządzenia 44/2001 (i art. 24 Konwencji z Lugano) stanowi autonomiczną (samoistną) podstawę jurysdykcji w postępowaniu zabezpieczającym, co oznaczałoby, że państwu członkowskiemu niemającemu według prawa wspólnotowego (i Konwencji z Lugano) jurysdykcji w sprawie głównej służy jurysdykcja w postępowaniu zabezpieczającym, choćby nawet zgodnie z jego prawem wewnętrznym nie posiadało ono takiej jurysdykcji¹⁹, czy też istnienie jurysdykcji w postępowaniu zabezpieczającym musi mieć podstawę właśnie w regulacji prawa krajowego²⁰.

Postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia może być wydane jeszcze przed wytoczeniem powództwa (złożeniem wniosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego) albo już w trakcie postępowania. Zabezpieczenie roszczenia nie wchodzi natomiast w grę po uzyskaniu przez wierzyciela tytułu wykonawczego (zob. art. 776 KPC), gdyż w tym przypadku wierzyciel może już zrealizować swoje prawo w drodze egzekucji. Wyjątek dotyczyć musi jednak przypadku, gdy pomimo istnienia tytułu wykonawczego realizacja prawa nie jest jeszcze możliwa. Tak jest w przypadku wyroku zasądzającego świadczenia, których termin wymagalności jeszcze nie nastąpił (art. 730 § 2 KPC). Przepis art. 730 § 2 KPC nawiązuje do art. 190 KPC, z którego wynika, że zasądzenie niewymagalnego roszczenia jest możliwe w przypadku roszczeń o przyszłe powtarzające się świadczenia, o ile nie sprzeciwia się temu treść łączącego strony stosunku prawnego, np. roszczeń alimentacyjnych albo roszczeń o rentę. W tym przypadku możliwe jest zabezpieczenie roszczenia oczywiście także w czasie lub przed wszczęciem postępowania. Komentatorzy²⁴ zwracają uwagę, że zabezpieczenie roszczenia po uzyskaniu przez uprawnionego tytułu wykonawczego wchodzi w grę także wtedy, gdy sąd w wyroku rozłożył świadczenie na raty lub odroczył spełnienie świadczenia (art. 320 KPC).

Należy podkreślić, że brak w art. 730 KPC odpowiednika § 2 tego przepisu sprzed ZmKPCU (który normował zabezpieczenie roszczeń o przyszłe powtarzające się świadczenia w ten sposób, że w odniesieniu do takich roszczeń zabezpieczenie było możliwe tylko w przypadku, gdy roszczenie mogło być dochodzone zanim stanie się wymagalne) sprawia, że obecnie nie ma w ogóle przeszkód do zabezpieczenia w toku postępowania lub przed jego wszczęciem wszelkich roszczeń niewymagalnych. Oddalenie powództwa z powodu niewymagalności roszczenia (art. 316 § 1 KPC a contrario) doprowadzi zaś do upadku zabezpieczenia (art. 744 § 1 KPC).

Zażalenie w postępowaniu o udzielenie zabezpieczenia

Zasadniczym środkiem odwoławczym w postępowaniu o udzielenie zabezpieczenia jest zażalenie, co wprost potwierdza przepis art. 741 KPC stanowiąc, że: „na postanowienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie zabezpieczenia przysługuje zażalenie”.

Zażalenie jest środkiem odwoławczym przysługującym co do zasady, podobnie jak apelacja, na orzeczenia zapadłe w I instancji. Jedynie na podstawie art. 394¹ KPC wprowadzono katalog postanowień sądu II instancji zaskarżalnych zażaleniem do SN. Zgodnie z art. 394 § 1 KPC, zażaleniem zaskarżalne są postanowienia sądu I instancji kończące postępowanie w sprawie oraz postanowienia sądu I instancji i zarządzenia przewodniczącego wyliczone w tym przepisie. Na ogół przyjmuje się, że postanowienia sądu II instancji, także wydane po raz pierwszy przez ten sąd, nie są zaskarżalne zażaleniem. Z orzecznictwa SN jednoznacznie wynika, że sąd II instancji w sprawie głównej jest sądem odwoławczym również w wypadku rozpoznawania po raz pierwszy kwestii incydentalnych²⁵.

Dopuszczalność zażalenia w postępowaniu nieprocesowym reguluje art. 518 KPC, przewidujący zaskarżalność zażaleniem niemerytorycznych postanowień sądu I instancji w wypadkach wskazanych w ustawie. Przyjmuje się, że odesłanie to dotyczy również art. 394 § 1 KPC, znajdującego odpowiednie zastosowanie w postępowaniu nieprocesowym²⁶.

Kodeks postępowania cywilnego nie definiuje [...]