Abstrakt

Artykuł przedstawia zmiany wprowadzone ustawą z 17.12.2009 r. o zmianie ustawy – kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw^1,2 dotyczące instytucji bezpłatnej pomocy prawnej świadczonej z urzędu, a więc w szczególności możliwości domagania się przez stronę ustanowienia pełnomocnika z urzędu, trybu zwalniania go z powierzonego obowiązku, a także wpływu ustanowienia pełnomocnika z urzędu na bieg terminu do wniesienia środków odwoławczych, do złożenia których ustanowiony jest przymus adwokacko-radcowski. Autor omawia zarówno sam zakres zmian, jak i ich przyczyny i praktyczne konsekwencje, zawierając w konkluzji pozytywną ocenę przyjętych regulacji.

Wprowadzenie

W poprzednio obowiązującym stanie prawnym, zgodnie z brzmieniem art. 117 § 1 KPC, do żądania ustanowienia pełnomocnika z urzędu uprawnione były jedynie te osoby, które uprzednio zostały zwolnione przez sąd od kosztów sądowych w całości lub części. Wskazany powyżej przepis uznany został za niezgodny z Konstytucją RP ze względu na okoliczność, że odmawiał możliwości otrzymania bezpłatnej pomocy prawnej przez osoby, które co prawda są w stanie pokryć samodzielnie koszty sądowe, jednak wynagrodzenie profesjonalnego pełnomocnika już przekracza ich możliwości finansowe. Ponadto, jak wskazane zostało w uzasadnieniu wyroku Trybunału, dotychczasowe przepisy prowadziły do sytuacji, w których strona, co do zasady, w ogóle nieobciążona obowiązkiem ponoszenia opłat (np. pozwany wnoszący odpowiedź na pozew lub sprzeciw od nakazu zapłaty) nie mogła domagać się ustanowienia pełnomocnika z urzędu, mimo że faktycznie nie była w stanie ponieść kosztów pomocy prawnej ze względu na swoją trudną sytuację materialną. Zdaniem TK, uregulowanie takie prowadziło do ograniczenia prawa do sądu, nieznajdującego usprawiedliwienia w innych wartościach konstytucyjnych oraz dyskryminowało osoby ubogie w zakresie dostępu do pomocy prawnej z urzędu, w zależności od zajmowanej przez nich pozycji procesowej.

Instytucja bezpłatnej pomocy prawnej po wejściu w życie ZmKPCU

Po wejściu w życie omawianych zmian, możliwość domagania się ustanowienia adwokata przez sąd została zgodnie z zaleceniami TK uniezależniona od konieczności uprzedniego zwolnienia strony od kosztów sądowych. Osoba fizyczna zabiegająca o pełnomocnika z urzędu, a która nie jest zwolniona z opłat, obowiązana będzie jednak do złożenia oświadczenia, z którego wynikać będzie, że nie jest ona w stanie ponieść wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny, a także do dołączenia oświadczenia o swoim stanie majątkowym, sporządzonego według ustalonego wzoru³. Sądowi zostało nadane uprawnienie do odebrania od osoby fizycznej przyrzeczenia dotyczącego prawdziwości i rzetelności złożonego oświadczenia, a nawet przeprowadzenia stosownego dochodzenia, jeśli pojawią się wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony. W przypadku osoby prawnej samo zapewnienie o aktualnym stanie majątkowym nie będzie wystarczające – podmioty te obowiązane będą do wykazania (a nie jedynie do złożenia oświadczenia), że nie mają dostatecznych środków na opłacenie profesjonalnego pełnomocnika. Konieczne będzie więc przedstawienie we wniosku kondycji finansowej takiej osoby i jej możliwości płatniczych oraz – co istotne – załączenie dowodów potwierdzających opisany stan – mogą to być np. księgi i sprawozdania finansowe, deklaracje i zeznania podatkowe za ostatni rok, wyciągi z kont bankowych czy bilans roczny. Przy interpretacji omawianego przepisu należy mieć przede wszystkim na uwadze dotychczasowy dorobek doktryny i orzecznictwa odnoszący się do analogicznego uregulowania dotyczącego przesłanek zwolnienia osób prawnych z kosztów sądowych (art. 105 ustawy z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych⁴).

Przyznanie bezpłatnej pomocy prawnej, zarówno w przy­padku osób fizycznych, jak i prawnych, oprócz obowiązku wykazania niemożności pokrycia kosztów wynagrodzenia adwokata nadal będzie dodatkowo uzależnione od przesłanki potrzeby udziału pełnomocnika z urzędu w postępowaniu, o czym decydować będzie sąd na podstawie okoliczności konkretnego przypadku.

Ustawodawca w ZmKPCU nie poprzestał jedynie na dostosowaniu dotychczasowych przepisów do zaleceń wyroku TK, ale zdecydował się na kompleksowe uregulowanie instytucji bezpłatnej pomocy prawnej i wprowadzenie do KPC także szeregu innych, istotnych z praktycznego punktu widzenia zmian.

Obecnie wniosek o przyznanie pełnomocnika z urzędu strona zgłosić może wraz z wnioskiem o zwolnienie z kosztów sądowych lub osobno, i to zarówno na piśmie, jak i do protokołu. Ustawodawca przesądził także o [...]