Abstrakt
Artykuł zawiera uwagi na gruncie art. 43 ustawy z 22.5.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych1. Omówiona została szczególna sytuacja odstępstwa od zasady definitywności świadczenia zakładu ubezpieczeń w zakresie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych – tzw. regres nietypowy, polegający na tym, że w konkretnych przypadkach ubezpieczyciel może dochodzić zwrotu wypłaconego poszkodowanemu odszkodowania od ubezpieczonego.
Wprowadzenie
Istota odpowiedzialności cywilnej sprowadza się do odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę całym majątkiem, niezależnie od wielkości majątku osoby zobowiązanej do naprawienia szkody. Natomiast zgodnie z art. 822 § 1 KC przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej ubezpieczyciel zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, wobec których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo ubezpieczony. Regulację tę doprecyzowuje art. 9 ust. 1 UbFunGwU, stanowiąc, że umowa ubezpieczenia obowiązkowego odpowiedzialności cywilnej obejmuje odpowiedzialność cywilną podmiotu objętego obowiązkiem ubezpieczenia za szkody wyrządzone czynem niedozwolonym oraz wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, o ile nie sprzeciwia się to ustawie lub właściwości (naturze) danego rodzaju stosunków.
Charakter prawny obowiązkowego ubezpieczenia komunikacyjnego pozwala przyjąć, że ubezpieczenie to, z jednej strony, służy ochronie poszkodowanego, a z drugiej – zabezpiecza majątek osoby odpowiedzialnej za szkodę przed finansowymi skutkami wyrządzenia jej innemu podmiotowi. Poszkodowanemu ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej ma zapewnić realną możliwość uzyskania naprawienia szkody od wypłacalnego ubezpieczyciela, a sprawcy szkody pozwala uniknąć konieczności wydatkowania środków z własnego majątku w celu naprawienia takiej szkody osobie, która jej doznała.
| Warto przypomnieć znany wyrok SN z 24.11.1970 r.2 w którym wskazano, że stosunek ubezpieczenia majątkowego jest stosunkiem obligacyjnym wiążącym na podstawie umowy ubezpieczającego (ubezpieczonego) z ubezpieczycielem (art. 805 KC), na podstawie którego ten ostatni ma obowiązek wypłacenia odszkodowania w razie nastąpienia określonego w umowie wypadku losowego. Jeżeli przedmiotem ubezpieczenia jest odpowiedzialność cywilna, to podstawą wymiaru odszkodowania jest szkoda na mieniu lub osobie wyrządzona osobom trzecim, za którą ubezpieczający (ubezpieczony) ponosi odpowiedzialność na podstawie przepisów obowiązującego prawa (art. 821 i 822 KC). Oznacza to, że – w zakresie ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej – o istnieniu obowiązku wypłacenia przez ubezpieczyciela odszkodowania decyduje okoliczność, iż na ubezpieczającym (ubezpieczonym) ciąży obowiązek dania odszkodowania osobie trzeciej wskutek nastąpienia określonych w umowie zdarzeń. Ten zatem zobowiązaniowy stosunek ubezpieczenia jest źródłem roszczeń między stronami umowy, przy czym podstawą roszczenia w stosunku do ubezpieczyciela nie jest jeszcze samo tylko zdarzenie rodzące odpowiedzialność cywilną ubezpieczającego (ubezpieczonego), lecz dopiero zawarcie przez niego ugody z poszkodowanym lub uprawomocnienia się orzeczenia sądowego. |
W odniesieniu do ubezpieczenia odpowiedzialności posiadaczy pojazdów mechanicznych istota i sens tej umowy polega na przejęciu przez ubezpieczyciela obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przez ubezpieczonego posiadacza lub osobę kierującą pojazdem, dzięki czemu wierzyciel może dochodzić odszkodowania wprost od zakładu ubezpieczeń, z pominięciem sprawcy szkody (actio directa)3. Przejęcie to jest, co do zasady, definitywne w tym rozumieniu, że po spełnieniu świadczenia odszkodowawczego ubezpieczyciel nie może domagać się jego zwrotu od ubezpieczonego. Ma więc tu zastosowanie fundamentalna reguła prawa zobowiązań, że spełnione przez dłużnika świadczenie w ramach należytego wykonania ważnej umowy nie podlega zwrotowi4.
Ochronny charakter ubezpieczenia OC podkreślają regulacje art. 34 i 35 UbFunGwU. Z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, której następstwem jest śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia bądź też utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia. Dodatkowo za szkodę powstałą w związku z ruchem pojazdu mechanicznego uważa się również szkodę powstałą przy wsiadaniu do pojazdu mechanicznego i wysiadaniu z niego; bezpośrednio przy załadowaniu i rozładowaniu pojazdu mechanicznego; podczas zatrzymania, postoju lub garażowania. Szczególnie warte podkreślenia jest to, że ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mechanicznych jest objęta odpowiedzialność cywilna każdej osoby, która kierując pojazdem mechanicznym w okresie trwania odpowiedzialności ubezpieczeniowej, wyrządziła szkodę w związku z ruchem tego pojazdu.
W prawie polskim, co do zasady, ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej jest dobrowolne. Jednym z wyjątków od zasady dobrowolności jest właśnie obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych5. Warto zatem rozważyć zasady, według których pomimo ochronnego i obowiązkowego charakteru ubezpieczenia – po stronie ubezpieczyciela powstaje roszczenie zwrotne.
Regres w prawie ubezpieczeń gospodarczych
Tematyka regresu ubezpieczeniowego w odniesieniu do ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych odwołuje się (przede wszystkim) do dwóch instytucji: przewidzianej w art. 828 KC oraz uregulowanej w art. 43 UbFunGwU6.
Zgodnie z art. 828 § 1 KC (jeżeli nie umówiono się inaczej), z dniem zapłaty odszkodowania przez ubezpieczyciela roszczenie ubezpieczającego przeciwko osobie trzeciej odpowiedzialnej za szkodę przechodzi z mocy prawa na ubezpieczyciela do wysokości zapłaconego odszkodowania7. Jeżeli ubezpieczyciel pokrył tylko część szkody, ubezpieczającemu przysługuje co do pozostałej części pierwszeństwo zaspokojenia przed roszczeniem ubezpieczyciela. Przepis art. 828 KC przewiduje zatem w subrogacji ustawowej przypadek tzw. cessio legis; jest to „klasyczny” regres (inaczej regres typowy).
Natomiast art. 43 UbFunGwU pozwala zakładowi ubezpieczeń dochodzić od kierującego pojazdem mechanicznym zwrotu wypłaconego z tytułu ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych odszkodowania.
| W przypadku naprawienia szkody majątkowej i niemajątkowej (krzywdy) przez samego ubezpieczonego (z własnej inicjatywy czy też w wykonaniu wyroku sądu), ubezpieczyciel jest obowiązany zwrócić ubezpieczonemu taką kwotę, jaką sam byłby obowiązany zapłacić poszkodowanemu w razie skierowania do niego żądania o odszkodowanie. W razie zaś zwrócenia się z żądaniem zapłaty przez poszkodowanego bezpośrednio do ubezpieczonego sprawcy szkody, ubezpieczyciel jest obowiązany do podjęcia działań, w wyniku których wierzyciel (poszkodowany) nie będzie od sprawcy (ubezpieczonego) żądał spełnienia świadczenia. Ubezpieczyciel powinien zatem ustalić zakres odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego sprawcy szkody (a w konsekwencji – zakres swej odpowiedzialności gwarancyjnej) i wypłacić poszkodowanemu należne świadczenie. Skutki ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej nie mogą być zatem w drodze czynności prawnej poszkodowanego i ubezpieczyciela sprowadzone do zrealizowania pierwszego z wymienionych obowiązków ubezpieczyciela, ponieważ oznaczałoby to zmianę charakteru ubezpieczenia – z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej na ubezpieczenie mienia8. Jednak należy przyjąć, że uprawnienie to byłoby wyłączone w sytuacjach określonych jako podstawy regresu nietypowego, ponieważ jedynie w przypadkach, w których nie powstaje tzw. regres nietypowy ubezpieczyciel powinien ponieść ciężar ekonomiczny naprawienia szkody9. Na marginesie rozważań wskazać trzeba, że w orzecznictwie SN utrwalił się pogląd, iż w przypadku orzeczenia środka karnego naprawienia szkody lub też nawiązki nie jest możliwe przerzucenie na ubezpieczyciela (choćby nie zachodziły przesłanki regresu nietypowego) obowiązku uiszczenia tych kwot z uwagi na karnoprawny charakter środków orzekanych w procesie karnym10. Stanowisko SN przez przedstawicieli doktryny jest aprobowane11, ale spotyka się też z krytyką12. |
Instytucja ta określana jest pojęciem tzw. regresu nietypowego (regresu szczególnego), ponieważ w istocie ubezpieczyciel może dochodzić zwrotu wypłaconego odszkodowania od osoby, której odpowiedzialność jest objęta ubezpieczeniem13. Krótko zatem rzecz ujmując, regres typowy kierowany jest do podmiotu stojącego poza stosunkiem ubezpieczenia, zaś regres nietypowy – do drugiej strony stosunku ubezpieczenia14.
| W doktrynie brak zgodności co do konstrukcji regresu nietypowego. Wedle jednych na ubezpieczyciela przechodzi ta sama wierzytelność, która przysługiwała poszkodowanemu wobec odpowiedzialnego za szkodę15, według innych jest to nowa wierzytelność, choć pod wieloma względami uzależniona od istnienia wierzytelności pierwotnej (podstawowej), która została zaspokojona przez zapłatę16; trzecie stanowisko akcentuje, że uprawnienie z tytułu regresu nietypowego powstaje w wyniku zawarcia umowy ubezpieczenia, jest więc roszczeniem z tytułu umowy ubezpieczenia17. W orzecznictwie SN wyrażono natomiast stanowisko, że regres nietypowy nie wynika z umowy ubezpieczenia, lecz jest roszczeniem w stosunku do niej autonomicznym, przyznanym ubezpieczycielowi na podstawie szczególnego przepisu prawa; wprawdzie jest to roszczenie powiązane z umową ubezpieczenia w tym sensie, że jego powstanie związane jest z faktem wcześniejszego zawarcia tej umowy i zapłatą, w jej wykonaniu, świadczenia odszkodowawczego, ale nie jest to wystarczający argument do zaliczenia tego roszczenia do umownych18. |
W przypadku regresu nietypowego zatem ubezpieczyciel „wyręcza” ubezpieczonego w zapłacie odszkodowania, choć nie przysługuje mu ochrona ubezpieczeniowa, z tego właśnie powodu przepis szczególny daje ubezpieczycielowi prawo dochodzenia zwrotu wypłaconego odszkodowania19. Co istotne [...]