Abstrakt

Ustawą z 8.1.2010 r. o zmianie ustawy – kodeks cywilny¹ w Tytule XVI Księgi III Kodeksu cywilnego – „umowa o roboty budowlane” wprowadzone zostały nowe przepisy (art. 6491–649⁵ KC) regulujące problematykę gwa­rancji zapłaty za roboty budowlane. Przedmiotem niniejszego opracowania jest omówienie najważniejszych zmian wprowadzonych ZmKCU. Autor wskazuje także te kwestie, które mogą w praktyce wywoływać wątpliwości, jak również podejmuje próbę ich rozwiązania.

Wprowadzenie

Gwarancja zapłaty za roboty budowlane, jako szczególna forma zabezpieczenia wykonania zobowiązania przez inwestora, uregulowana była dotychczas w przepisach ustawy z 9.7.2003 r. o gwarancji zapłaty za roboty budowlane². Na skutek wyroku TK z 27.11.2006 r.³ niektóre z przepisów tej ustawy utraciły moc jako niezgodne z przepisami Konstytucji. W związku z tym pojawiła się konieczność wykonania wyroku TK. Z dwóch możliwości: uchylenia GwZapłU, która obowiązywała w wersji „okrojonej” przez Trybunał Konstytucyjny, i powrotu do stanu sprzed jej uchwalenia albo uchwalenia nowych przepisów regulujących tę problematykę, z uwzględnieniem wytycznych TK, wybrano tę drugą możliwość. Rada Ministrów wystąpiła z inicjatywą ustawodawczą zmiany KC w omawianym zakresie uzasadniając projektowane zmiany koniecznością wykonania wyroku TK, a także potrzebą „zapobiegania negatywnym zjawiskom w gospodarce, w szczególności nieregulowania przez inwestorów i wykonawców robót budowlanych należnej zapłaty za prace wykonane przez wykonawców i podwykonawców – w szczególności małych i średnich przedsiębiorców”⁴.

Nowa regulacja w dużym zakresie powtarza rozwiązania zawarte w GwZapłU, wraz z niektórymi jej wadami, częściowo tylko poprawiając jej regulacje poprzez uwzględnienie niektórych wytycznych TK zawartych w uzasadnieniu do ww. wyroku⁵.

Wprowadzone przepisy mają charakter przepisów bezwzględnie wiążących – zgodnie z art. 649² § 1 KC strony umowy o roboty budowlane nie mogą przez czynność prawną wyłączyć ani ograniczyć prawa wykonawcy (generalnego wykonawcy) do żądania od inwestora gwarancji zapłaty.

Zakres stosowania

Omawiana ZmKCU zrealizowała jedną z wytycznych TK, mianowicie w celu zachowania spójności systemu przepisy o gwarancji zapłaty zostały wprowadzone do KC do tytułu regulującego umowę o roboty budowlane. To jednocześnie jest wadą tej regulacji. Zakładając racjonalność ustawodawcy, który wprowadzając w życie daną regulację chce skutecznie rozwiązać problem leżący u podstaw jej wprowadzenia, należy stwierdzić, że problem został rozwiązany tylko częściowo.

W dotychczasowym orzecznictwie SN dominuje dosyć restrykcyjne podejście odnośnie do kwestii kwalifikacji zawieranych w obrocie umów jako umów o roboty budowlane. Zgodnie z art. 647 KC, przez umowę o roboty budowlane wykonawca zobowiązuje się do oddania przewidzianego w umowie obiektu, wykonanego zgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej, a inwestor zobowiązuje się do dokonania wymaganych przez właściwe przepisy czynności związanych z przygotowaniem robót, w szczególności do przekazania terenu budowy i dostarczenia projektu, oraz do odebrania obiektu i zapłaty umówionego wynagrodzenia. W większości przypadków za umowę o roboty budowlane uznawane są tylko takie umowy, które ściśle wypełniają definicję umowy o roboty budowlane oraz w swej treści zawierają wyłącznie elementy przedmiotowo istotne tej umowy, wynikające z art. 647 KC. Natomiast za umowę o roboty budowlane nie są uznawane umowy, które nieco modyfikują treść obowiązków stron umowy o roboty budowlane albo treść przedmiotu świadczenia wykonawcy. Chodzi tu mianowicie przede wszystkim o sytuacje takie, jak zlecenie przez inwestora opracowania projektu budowlanego wykonawcy (art. 647 KC posługuje się pojęciem „projekt”, a nie „projekt budowlany”, w związku z czym można pojęcie to rozumieć jako ogólny szkic, zarys projektu, pomysł na obiekt) czy uznanie za umowę o roboty budowlane umowy, w której przedmiotem świadczenia wykonawcy nie jest obiekt budowlany w rozumieniu przepisów Prawa budowlanego, ale coś, co stanowi przedmiot zainteresowania inwestora (może to być część obiektu budowlanego), jak również umowy zawieranej przez wykonawcę z podwykonawcą, która – z natury rzeczy – nie może odnosić się do całego obiektu, który jest przedmiotem świadczenia wykonawcy na rzecz inwestora. W orzecznictwie występują rozbieżności odnośnie do właściwej kwalifikacji konkretnej umowy występującej w obrocie, w której przedmiotem świadczenia wykonawcy, oprócz budowy budynku, jest sporządzenie dokumentacji projektowej. Umowy te są kwalifikowane niejednokrotnie jako umowy o dzieło, mimo że są klasycznymi umowami o roboty budowlane z rozszerzonym zakresem obowiązków wykonawcy⁶.

Podkreślić trzeba, że umowa o roboty budowlane jest odrębnym typem umowy, a nie – jak to wynika z niektórych orzeczeń SN i poglądów niektórych przedstawicieli doktryny – podtypem umowy o dzieło⁷. Ze względu jednak na swoją specyfikę, polegającą na podleganiu reżimowi przepisów ustawy z 7.7.1994 r. – prawo budowlane⁸ oraz szczególnej więzi łączącej inwestora z wykonawcą⁹, umowa o roboty budowlane stanowi odrębny typ umowy, a nie jest podtypem umowy o dzieło.

GwZapłU, zgodnie z treścią jej art. 1, miała zastosowanie do umów (wszelkich – W.B.), których przedmiotem jest wykonanie robót budowlanych w rozumieniu przepisów PrBud. Pomimo wielu wad i braków tej ustawy, ustawodawca zastosował w niej jednolite kryterium jej stosowania – było nim wykonanie robót budowlanych w rozumieniu przepisów PrBud. W przypadku nowej regulacji nie jest to oczywiste i zależeć będzie od sposobu kwalifikacji zawieranych w obrocie umów przez judykaturę. Ze względu na zamieszczenie nowych regulacji w tytule regulującym umowę o roboty budowlane ich stosowanie będzie niemożliwe w przypadku, gdy zawarta przez strony umowa zostanie zakwalifikowana jako umowa o dzieło.

Gwarancja zapłaty

1. Pojęcie gwarancji zapłaty

Gwarancją zapłaty za roboty budowlane, zgodnie z art. 6491 § 1 w zw. z § 2 KC jest gwarancja bankowa lub ubezpieczeniowa, a także akredytywa bankowa lub poręczenie banku udzielone wykonawcy (generalnemu wykonawcy) na zlecenie inwestora w celu zabezpieczenia terminowej zapłaty umówionego wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych.

Zmiany w zakresie definicji gwarancji zapłaty wprowadzone ZmKCU w stosunku do uregulowań obowiązujących pod rządem GwZapłU mają charakter redakcyjny i polegają na doprecyzowaniu tej definicji i dostosowaniu jej do systematyki KC. ZmKCU nie wprowadza natomiast innych niż dotychczas obowiązujące form, w jakich gwarancja zapłaty może zostać udzielona.

Gwarancją bankową, zgodnie z art. 81 ustawy z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe¹⁰, jest jednostronne zobowiązanie banku-gwaranta, że po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta gwarancji) określonych warunków zapłaty, które mogą być stwierdzone określonymi w tym zapewnieniu dokumentami, jakie beneficjent załączy do sporządzonego we wskazanej formie żądania zapłaty, bank ten wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji – bezpośrednio albo za pośrednictwem innego banku. Udzielenie i potwierdzenie gwarancji bankowej następuje w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

Akredytywa bankowa została uregulowana w art. 85 i n. PrBank. PrBank wyróżnia trzy rodzaje akredytyw: dokumentową, pieniężną i zabezpieczającą.

Poręczenie banku unormowane jest w przepisach KC oraz PrBank. Zgodnie z art. 84 PrBank, do poręczeń udzielanych przez bank stosuje się przepisy KC, z tym że zobowiązanie banku jest zawsze zobowiązaniem pieniężnym. W przepisach KC poręczenie uregulowane jest w art. 876 i n. KC. Poręczenie banku jest, zgodnie z art. 879 § 1 KC, zabezpieczeniem akcesoryjnym.

Gwarancja ubezpieczeniowa została wymieniona jako jedna z czynności w przepisach ustawy z 22.5.2003 r. o działalności ubezpieczeniowej¹¹ (art. 3 ust. 3 pkt 1), jednak przepisy tej ustawy nie definiują umowy gwarancji ubezpieczeniowej, jak również nie określają jej składników przedmiotowo istotnych. W swej treści gwarancja ubezpieczeniowa zbliżona jest do gwarancji bankowej – różnica dotyczy podmiotu udzielającego gwarancji – tu jest nim zakład ubezpieczeń.

Wymienione w art. 649¹ § 2 KC formy, w jakich gwarancja zapłaty może być udzielona, nie zostały uregulowane na potrzeby gwarancji zapłaty za roboty budowlane w sposób odmienny od przyjętego w obrocie. Oznacza to, że na potrzeby umowy o roboty budowlane stosuje się wymienione w przepisie formy gwarancji zapłaty na zasadach, na jakich funkcjonują w obrocie. Wobec braku regulacji odnośnie do kształtu i treści form gwarancji zapłaty w praktyce może dochodzić do sporów między inwestorem (dłużnikiem wykonawcy z tytułu zapłaty wynagrodzenia) a wykonawcą (beneficjentem gwarancji) co do treści udzielonej gwarancji zapłaty, w szczególności wówczas, gdy realizacja uprawnień wynikających z gwarancji zapłaty uzależniona będzie od spełnienia szeregu wymogów (przedłożenie odpowiednich dokumentów przez beneficjenta gwarancji, szczególna forma zgłoszenia żądania)¹². Może to w skrajnych przypadkach prowadzić do sytuacji, że ochrona interesów wykonawcy, którą ma zapewnić gwarancja zapłaty, okaże się iluzoryczna.

2. Zakres zabezpieczenia wykonania zobowiązania gwarancją zapłaty

Zgodnie z art. 649³ § 1 KC, wykonawca (generalny wykonawca) robót budowlanych może w każdym czasie żądać od inwestora gwarancji zapłaty do wysokości ewentualnego roszczenia z tytułu wynagrodzenia wynikającego z umowy o roboty budowlane oraz robót dodatkowych lub koniecznych do wykonania umowy, zaakceptowanych na piśmie przez inwestora. W myśl art. 649³ § 2 KC udzielenie gwarancji zapłaty nie stoi na przeszkodzie żądaniu gwarancji zapłaty do łącznej wysokości określonej w art. 649³ § 1 KC.

Z przepisu tego wynika, że wykonawca może na każdym etapie procesu inwestycyjnego żądać od inwestora udzielenia gwarancji zapłaty nie tylko do wysokości ewentualnego roszczenia z tytułu wynagrodzenia wynikającego z umowy (umówionego wynagrodzenia), ale również z tytułu wykonania robót dodatkowych lub koniecznych do wykonania umowy. Ustawodawca użył sformułowania „wynagrodzenia wynikającego z umowy oraz robót dodatkowych lub koniecznych do wykonania umowy, zaakceptowanych na piśmie przez inwestora”. O ile sformułowanie „wynagrodzenie wynikające z umowy” jest zrozumiałe, o tyle stwierdzenie „wynagrodzenie wynikające z robót dodatkowych lub koniecznych do wykonania umowy, zaakceptowanych na piśmie przez inwestora” wydaje się zbędne, ponieważ oczywiste jest, że do zmiany zakresu robót wykonywanych przez wykonawcę, w tym zlecenia robót dodatkowych, dochodzi w drodze zmiany (uzupełnienia) zawartej umowy (w praktyce zwykle funkcjonuje to jako „aneks” do umowy), w związku z czym stanowi element umowy o roboty budowlane. Ponadto, należy mieć na uwadze domniemanie wynikające z art. 649 KC, zgodnie z którym przyjmuje się, że – w razie wątpliwości – wykonawca podjął się wszystkich robót objętych projektem stanowiącym część składową umowy. Użyte przez ustawodawcę sformułowanie należy więc rozumieć w ten sposób, że chodzi tu o wynagrodzenie wynikające z umowy oraz jej zmian, stąd zamieszczenie w przepisie stwierdzenia „wynagrodzenie wynikające z robót dodatkowych lub koniecznych do wykonania umowy” stanowi zbędną nadregulację.

Należy ponadto zauważyć, że omawiany przepis daje możliwość udzielenia gwarancji zapłaty do wysokości umówionego wynagrodzenia, ale jednocześnie przewiduje możliwość udzielenia gwarancji zapłaty za roboty dodatkowe lub konieczne do wykonania umowy, które – ze względów oczywistych – nie są znane w chwili zawierania umowy o roboty budowlane. Przepis ten jednocześnie nie określa momentu, w jakim żądanie udzielenia gwarancji zapłaty za roboty dodatkowe lub konieczne mogłoby zostać zgłoszone. Teoretycznie zatem żądanie wykonawcy może z góry dotyczyć udzielenia gwarancji zapłaty wynagrodzenia za roboty dodatkowe lub konieczne, które w momencie zawierania umowy nie są znane i które w ogóle mogą się nie pojawić. Za niedopuszczalną uznać należy [...]