Abstrakt

Artykuł przedstawia podstawy do ustanowienia kuratora procesowego przez sąd wraz z wymogami, jakie powinna spełniać osoba ustanowiona kuratorem, a także ciążącymi na niej obowiązkami i konsekwencjami, jakie działania kuratorów mogą powodować dla toczącego się postępowania cywilnego. Autorzy bardzo wyraźnie wskazują na powszechną, a zarazem wadliwą praktykę sądową polegającą na ustanawianiu kuratorami pracowników sekretariatu nieposiadających wystarczających kwalifikacji do realnej obrony praw osoby reprezentowanej.

Wprowadzenie

Ustawodawca w Kodeksie postępowania cywilnego, w ściśle oznaczonych przypadkach, dopuszcza możliwość ustanowienia dla określonej strony kuratora procesowego. Podstawę jego ustanowienia stanowi art. 144 § 1 KPC, w myśl którego przewodniczący ustanowi kuratora, jeżeli wnioskodawca uprawdopodobni, że miejsce pobytu strony nie jest znane¹. W sprawach o roszczenia alimentacyjne, jak również w sprawach o ustalenie pochodzenia dziecka i o związane z tym roszczenia, przewodniczący przed ustanowieniem kuratora przeprowadzi stosowne dochodzenie w celu ustalenia miejsca zamieszkania lub pobytu pozwanego. Z powyższego wynika zasada ustanawiania kuratora na wniosek, od której przepisy szczególne przewidują wyjątek, a to w postępowaniu nieprocesowym, w tym w sprawach depozytowych (art. 693³ § 3 KPC), gdzie ustanowienie takiego kuratora następuje z urzędu.

W praktyce kuratorzy ustanawiani są dla nieznanych z miejsca zamieszkania – głównie pozwanych – w sprawach toczących się w postępowaniu cywilnym zwykłym oraz odrębnych, tj. w postępowaniu uproszczonym, w sprawach gospodarczych, a także dla uczestników w postępowaniu nieprocesowym. Wymienione sytuacje nie wyczerpują całości problematyki, albowiem kuratorzy ustanawiani są w wielu innych sprawach, jednak ilustrują szeroki zakres spraw, w jakich jedna ze stron może być zastępowana przez kuratora procesowego.

W przedmiocie podstawy do ustanowienia kuratora procesowego szeroko wypowiadało się orzecznictwo, w szczególności SN². W doktrynie i judykaturze bardzo mało uwagi poświęcono jednak kwestii związanej z wymogami, jakie powinna spełniać osoba ustanowiona kuratorem, a także ciążących na niej obowiązkach, które w sposób oczywisty są z tymi warunkami powiązane. Wskazać także należy, że w świetle unormowań konstytucyjnych i proceduralnych podniesiona kwestia jawi się jako zasadnicza dla charakteru tej instytucji, z uwagi na przysługujące każdej ze stron prawo do obrony w procesie, które to prawo w określonych sytuacjach ma obowiązek realizować właśnie kurator. Podkreślenia wymaga fakt, że pozbawienie strony tego prawa w procesie cywilnym prowadzi do nieważności postępowania, a może mieć miejsce w wielu różnych przypadkach. Z tego też względu należy powyższą kwestię oceniać indywidualnie w kontekście danej sprawy³. Wskazania także wymaga, że istotna jest obiektywna przekonywalność o naruszeniu tego prawa, a nie jedynie subiektywna ocena strony. W naszej opinii jedną z sytuacji, w której prawo strony do obrony zostaje naruszone, jest ustanowienie dla niej kuratora, który nie ma możności zapewnienia jej realnej obrony praw, do której de facto został ustanowiony. Jest to jednak kwestia, której sądy zdają się nie zauważać, na co wskazuje niemal powszechnie przyjęta praktyka ustanawiania kuratorami pracowników sekretariatu. W naszej ocenie jest to praktyka niewłaściwa, a zatem wymaga zmiany. Skutkuje bowiem nie tylko naruszeniem przysługującego stronie prawa do obrony, lecz także, biorąc pod uwagę długofalowe skutki, nadwyręża zaufanie do wymiaru sprawiedliwości.

Rozważania należy rozpocząć od ustalenia obowiązków ciążących na kuratorze, co pozwoli na właściwe określenie jego roli procesowej, a w konsekwencji także kwalifikacji, jakie powinien posiadać. Kolejno należy wskazać na problematykę związaną z konsekwencją naruszenia prawa do obrony w postaci nieważności postępowania. Powyższe uwagi stanowić będą tło do właściwych rozważań, które pozwolą w sposób pełny przedstawić wadliwość praktyki sądowej polegającej na ustanawianiu kuratorami pracowników sekretariatu, a także następstw, jakie działania tych kuratorów mogą powodować dla toczącego się postępowania cywilnego.

Obowiązki kuratora i kwalifikacje, jakie powinien posiadać

Rozpoczynając powyższe rozważania należy zwrócić szczególną uwagę na treść art. 143 KPC. Stosownie do tego zapisu, jeżeli stronie, której miejsce pobytu nie jest znane, ma być doręczony pozew lub inne pismo procesowe wywołujące potrzebę podjęcia obrony jej praw, doręczenie może do chwili zgłoszenia się strony albo jej przedstawiciela lub pełnomocnika nastąpić tylko do rąk kuratora ustanowionego na wniosek osoby zainteresowanej przez sąd orzekający. Należy uznać, że osobą zainteresowaną w rozumieniu ustawy jest przede wszystkim przeciwnik procesowy, ale także organizacja społeczna biorąca udział w sprawie, prokurator, czy też interwenient uboczny. Przesłanki będące podstawą ustanowienia kuratora, a mianowicie uprawdopodobnienie okoliczności, że miejsce strony nie jest znane oraz potrzeba doręczenia jej pism wywołujących potrzebę obrony jej praw muszą być spełnione w sposób kumulatywny. Podkreślenia przy tym wymaga, że podstawową okolicznością, wprost wynikającą z tego przepisu i wskazującą na konieczność ustanowienia kuratora dla osoby nieznanej z miejsca pobytu, jest kryterium „potrzeby obrony praw”. Przyjąć zatem należy, że ratio legis powołanego przepisu stanowi zabezpieczenie interesów procesowych strony, której miejsca pobytu nie jest znane⁴. Z wypowiedzi doktryny i judykatury wyraźnie wynika, że ustanowiony dla takiej strony kurator nie jest jedynie „kuratorem dla doręczeń” pomimo, że taki wniosek można wysnuć z dyspozycji cytowanego artykułu. Podkreślił to wyraźnie SN wskazując, że kurator ma podejmować za stronę, której miejsce pobytu nie jest znane, czynności niezbędne dla obrony jej praw. To zaś, jak wypełnia on swe obowiązki, wpływa na ocenę, czy prawa strony były należycie chronione⁵.

Stosownie do [...]