Abstrakt

Do Sejmu VI kadencji skierowany został rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym¹, w którym zaproponowano zmiany licznych przepisów tego prawa, obejmujące – według Uzasadnienia projektu² – obok „głębszych zmian merytorycznych podyktowanych potrzebami praktyki (…) także dostosowanie przepisów prawa upadłościowego i naprawczego do treści innych ustaw, które weszły w życie, zostały uchylone albo uległy zmianom po jego uchwaleniu (np. prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi, kodeks cywilny, kodeks rodzinny i opiekuńczy)”. W toku konsultacji społecznych zgłoszono nowe propozycje co do wielu rozwiązań, które w części zostały uwzględnione. W rezultacie, uchwalona w dniu 6.3.2009 r. ustawa o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym³, która weszła w życie z dniem 2.5.2009 r., przyniosła szereg zmian o różnej doniosłości jurydycznej. W niniejszym opracowaniu zostaną przedstawione zmiany dotyczące wyłącznie kwestii o istotnym znaczeniu merytorycznym, ramy artykułu bowiem nie pozwalają na omówienie wszystkich dokonanych zmian, z których znaczna część ma zresztą tylko charakter stylistyczny.

Zasady ogólne

„Projekt definiuje pojęcie funduszów masy oraz wyraźnie odróżnia je od sum uzyskanych ze zbycia rzeczy i praw obciążonych rzeczowo, które podlegają podziałowi według innych zasad. Jest to konsekwencją przyjętych założeń, według których w postępowaniu upadłościowym sumy uzyskane ze zbycia rzeczy obciążonych rzeczowo powinny być przeznaczone na zaspokojenie wierzycieli, których wierzytelności były w ten sposób zabezpieczone. Dopiero nadwyżka pozostała po zaspokojeniu tych wierzycieli powinna być przekazana do funduszów masy”⁴.

W doktrynie panuje zgoda co do tego, że zawarte w przepisie art. 335 ustawy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze⁵ wyliczenie źródeł funduszów masy upadłości ma przykładowy charakter, w grę bowiem mogą wchodzić także inne źródła, jak np. środki pieniężne, które znajdowały się w majątku upadłego (w gotówce lub na rachunkach bankowych) w chwili ogłoszenia upadłości, oraz – występujące często w praktyce – dochody z wynajmowania lub wydzierżawiania poszczególnych składników masy upadłości przed ich zbyciem.

Przedmiotowe fundusze służą zaspokojeniu tzw. wierzytelności upadłościowych, przez które – według jednej z konwencji terminologicznych – należy rozumieć wszystkie wierzytelności podlegające zaspokojeniu ze składników masy upadłości.

W tej konwencji nieistotne jest, czy wierzytelność podlega zgłoszeniu do masy upadłości na podstawie art. 236 PrUpN, czy też może być zaspokojona bez konieczności jej zgłoszenia. Nie ma także znaczenia sposób owego zaspokojenia: czy następuje przez podział funduszów masy upadłości (art. 342 PrUpN), przez podział sumy uzyskanej ze sprzedaży przedmiotu zabezpieczenia (art. 336 zd. 1 PrUpN), przez potrącenie (art. 93–96 PrUpN), przez zapłacenie przez syndyka długów masy w miarę wpływania potrzebnych sum do masy (art. 343 PrUpN ), czy wreszcie w inny jeszcze sposób. Wyłącznym kryterium pozwalającym uznać określoną wierzytelność za wierzytelność upadłościową jest zatem możliwość zaspokojenia jej z majątku objętego masą upadłości.

Przepis art. 336 ust. 1 PrUpN stanowi wyraz tzw. prawa odrębności, zapewniającego realizację w postępowaniu upadłościowym praw zastawniczych zgodnie z ich treścią. Jest to fundamentalna zmiana w stosunku do poprzedniego stanu prawnego stworzonego ustawą z 31.7.1997 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 24.10.1934 r. – Prawo upadłościowe i niektórych innych ustaw⁶ i krytykowanego powszechnie w literaturze prawniczej.

Sumy uzyskane z likwidacji rzeczy i praw obciążonych prawami zastawniczymi przeznacza się na zaspokojenie uprawnionych z tego tytułu wierzycieli „z zachowaniem przepisów ustawy”, tj. z zachowaniem zasad i trybu przewidzianych w szczególności w art. 314, art. 330 ust. 2, art. 338, 345, 346 oraz 348 PrUpN. Warto przy tym zauważyć, że niepoprawna składnia art. 336 ust. 1 zd. 1 PrUpN sugeruje, że wyrażenie „z zachowaniem przepisów ustawy” odnosi się do samego ustanowienia hipoteki lub zastawu, nie zaś do sposobu (trybu) zaspokojenia wierzytelności zabezpieczonej tymi prawami.

Panuje zgoda co do tego, że sumy uzyskane z likwidacji przedmiotów obciążonych rzeczowo, pomniejszone o koszty likwidacji danego przedmiotu oraz określoną część kosztów postępowania upadłościowego (art. 345 ust. 1 PrUpN), tworzą początkowo odrębny fundusz, który przeznaczony jest wyłącznie na zaspokojenie wierzycieli mających wierzytelności zabezpieczone hipoteką lub zastawem oraz na zaspokojenie niektórych wierzycieli osobistych korzystających ze szczególnego przywileju, ustanowionego w przepisie art. 346 PrUpN. Sumy te wchodzą do ogólnych funduszów masy upadłości, przeznaczonych do podziału między wszystkich innych wierzycieli, tylko w takiej części, jaka nie została zużyta na pokrycie wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo i wierzytelności wymienionych w art. 346 PrUpN (zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny, sumy uzyskane ze sprzedaży przedmiotów obciążonych nie stanowią początkowo ani składnika ogólnych funduszów masy upadłości, ani – nawet – składnika masy upadłości).

Przepisy art. 336 ust. 1 i 2 PrUpN pomijają milczeniem prawa osobiste i roszczenia, nie ulega jednak wątpliwości, że „prawo odrębności” obejmuje je w pełni, wynika to bowiem wyraźnie w szczególności z przepisów art. 345 ust. 1 i 2, art. 346 ust. 1 i art. 348 ust. 1 i 2 PrUpN, które ustanawiają identyczne reguły co do zaspokajania wierzytelności zabezpieczonych prawami zastawniczymi oraz zaspokajania wartości praw osobistych i roszczeń „wygasających” przy sprzedaży rzeczy i praw wymienionych w art. 313 ust. 2 i 5 PrUpN.

Podział funduszów masy upadłościowej oznacza zespół czynności (postępowanie) mających na celu rozdzielenie funduszów tej masy (wypłacenie sum pieniężnych pochodzących z likwidacji majątku masy upadłości) pomiędzy uprawnionych wierzycieli lub złożenie odpowiednich sum do depozytu sądowego, zgodnie z przygotowanym w tym celu planem podziału (art. 347 PrUpN).

Podział funduszów masy upadłościowej jest tym etapem właściwego postępowania upadłościowego, w którym realizowany jest podstawowy cel tego postępowania, tj. zaspokojenie wierzycieli. Podział funduszów stanowi sposób zaspokojenia wierzytelności, przy czym zaspokojenie następuje wyłącznie przez wypłacenie sumy pieniężnej. Można więc stwierdzić, że zaspokojenie wierzytelności jest pożądanym wynikiem podziału jako postępowania.

W języku prawniczym używane jest ponadto pojęcie podziału na oznaczenie samego wyniku czynności, składających się na postępowanie podziałowe, tj. na wypłacenie sum wierzycielom lub ich złożenie do depozytu sądowego. W takim ujęciu podział ma taki sam zakres jak ustawowe pojęcie wykonania planu podziału (np. art. 352 i 353 PrUpN), wypłacenie bowiem wierzycielom sum pieniężnych w postępowaniu podziałowym następuje zawsze przez wykonanie planu podziału⁷.

Ze względu na to, że rozdzielenie funduszów masy upadłościowej przebiega według zasad ściśle określonych przez przepisy Tytułu VIII, dla oznaczenia tego sposobu zaspokojenia wierzytelności można używać terminu „formalne postępowanie podziałowe”. Pozwala to na zaakcentowanie różnicy między tym sposobem zaspokojenia wierzytelności a nieformalnym zaspokajaniem długów masy przez syndyka na podstawie art. 343 ust. 1 i 2 PrUpN⁸.

Zatwierdzenie listy wierzytelności przez sędziego-komisarza (art. 261 ust. 1 i 2 PrUpN) jest warunkiem koniecznym podziału funduszów masy, nie jest jednak warunkiem wystarczającym. Kolejną niezbędną czynnością jest sporządzenie planu podziału (art. 347 PrUpN), który może być wykonany dopiero po zatwierdzeniu go, połączonym z odpowiednią „zmianą”, przez sędziego-komisarza (art. 260 ust. 1 PrUpN). Podział funduszów masy – nawet częściowy – nie jest przy tym możliwy przed uprawomocnieniem się postanowienia o ogłoszeniu upadłości (art. 352 ust. 1 PrUpN).

Podział jednorazowy jest podziałem całościowym, obejmującym wszystkie fundusze masy i jako taki może być dokonany dopiero wtedy, gdy majątek masy upadłości został w całości zlikwidowany (art. 337 ust. 2 PrUpN).

Podział kilkakrotny prowadzi do tzw. podziałów częściowych, które mogą być dokonywane, jeżeli przed zlikwidowaniem całego majątku uzyskano dostateczne fundusze wystarczające do rozdziału między wierzycieli kategorii drugiej i dalszych. Odpowiedź, jaki ułamek wierzytelności powinien być przy tym pokryty, zależy wyłącznie od okoliczności faktycznych danej sprawy (niektóre inne ustawodawstwa kwestię tę regulują wprost), w szczególności od bezwzględnej wysokości sum, które mogą być wypłacone na podstawie częściowego planu podziału.

Jeżeli fundusze uzyskane z likwidacji wystarczają tylko na zaspokojenie wierzytelności należących do kategorii pierwszej, nie należy sporządzać formalnego planu podziału, lecz syndyk powinien wierzytelności te zaspokoić zgodnie z wymaganiami przepisów art. 343 PrUpN.

Sporządzając kolejne plany podziału funduszów masy należy uwzględnić wcześniejsze podziały. Należy też uwzględnić stopień zaspokojenia poszczególnych wierzycieli poza planem podziału, jeżeli takie zaspokojenie nastąpiło⁹.

Przepis art. 338 PrUpN pozbawiony jest w gruncie rzeczy istotnego znaczenia normatywnego, wyrażona w nim bowiem reguła jest koniecznym następstwem stosowania innych przepisów, stanowiących, że:

1) sumy uzyskane ze sprzedaży rzeczy i praw obciążonych rzeczowo przeznacza się na zaspokojenie wierzycieli korzystających z owych zabezpieczeń, po czym [...]