Abstrakt

Upadłość konsumencka¹ jest postępowaniem dwuetapowym. Pierwsza jego część (faza likwidacyjna) obejmuje spieniężenie majątku konsumenta w celu dokonania wstępnej spłaty wierzycieli. Czynności likwidacyjne podejmowane przez syndyka lub – za zezwoleniem sędziego-komisarza – przez samego upadłego (likwidacja własna) obejmują sprzedaż nieruchomości i ruchomości, ściągnięcie lub zbycie wierzytelności, wykonanie lub zbycie praw majątkowych. Ustawodawca zakłada jednak, że ta część postępowania nie doprowadzi do pełnego zaspokojenia wierzycieli, stąd postępowanie upadłościowe w odniesieniu do konsumenta nie skończy się – co do zasady – z chwilą wyczerpania się jego majątku tak, jak ma to miejsce w przypadku upadłości przedsiębiorcy. Realizacja zasadniczego celu postępowania upadłościowego w postaci spłaty wierzycieli jest kontynuowana w fazie realizacji planu spłaty wierzycieli.

Charakter prawny fazy realizacji planu spłaty wierzycieli

Termin „faza likwidacyjna” koresponduje z art. 491² ust. 1 ustawy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze², zgodnie z którym tryb konsumencki upadłości prowadzi się według odpowiednio stosowanych przepisów o postępowaniu upadłościowym przedsiębiorcy obejmującym likwidację majątku upadłego. W tym świetle art. 491⁷ i n. PrUpN wyróżniają się znacząco tworząc konstrukcję wykazującą wyraźne cechy upadłości układowej. W pierwszej kolejności można wskazać, że z chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu o ustaleniu planu spłaty wierzycieli powołanie syndyka, który prowadził fazę likwidacyjną upadłości konsumenckiej, wygasa z mocy prawa (art. 491⁸ PrUpN). Jest to więc skutek analogiczny do postanowienia o zakończeniu postępowania upadłościowego przedsiębiorcy, które jest wydawane w konsekwencji uprawomocnienia się postanowienia zatwierdzającego układ z wierzycielami (art. 293 ust. 2 PrUpN). Tam, w sytuacji, gdy upadłemu odebrano prawo zarządu majątkiem ze wskazaną datą wygasa umocowanie zarządcy. Po drugie, w odniesieniu do sytuacji zarządu własnego i likwidacji własnej kończy się nadzór, odpowiednio nadzorcy sądowego (art. 181 PrUpN) i syndyka (art. 491⁸ w zw. z art. 491² ust. 5 PrUpN). Po trzecie, wygaśnięcie prawnych kompetencji zarządcy prowadzi do odzyskania przez upadłego przedsiębiorcę prawa władania i zarządzania swoim majątkiem. Analogiczny skutek można wskazać w związku z uprawomocnieniem się postanowienia ustalającego plan spłaty wierzycieli i zakończeniem roli syndyka w postępowaniu. Odzyskane kompetencje upadłego przedsiębiorcy ograniczone są treścią układu³. Ponownie, także konsument pozostaje ograniczony w swych kompetencjach, po pierwsze przez konieczność realizacji planu spłat, po drugie przez przepisy art. 491⁹ PrUpN.

Podobnie jak układ (art. 269 PrUpN), także plan spłaty wierzycieli reguluje restrukturyzację zadłużenia upadłego. O ile jednak propozycje układowe mogą przybrać dowolny charakter⁴, bowiem katalog z art. 270 ust. 1 PrUpN ma charakter przykładowy, o tyle plan spłaty wydaje się mieć treść sztywną i ściśle określoną. Jak należy wnosić z brzmienia art. 491⁷ ust. 1 PrUpN jego kształt jest ograniczony do ustalenia odroczonych terminów spłat oraz rozłożenia zobowiązań na raty, co odpowiada propozycjom układowym wskazanym w art. 270 ust. 1 pkt. 1 i 2 PrUpN. Przepisy o postępowaniu upadłościowym z możliwością zawarcia układu przewidują ponadto zmniejszenie sumy długów (art. 270 ust. 1 pkt 3 PrUpN), które to rozwiązanie pojawia się także w planie spłaty wierzycieli, jednakże konstrukcyjnie wydaje się bliższe częściowemu umorzeniu zobowiązań upadłego przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną (art. 369 i 370 PrUpN) na koniec postępowania prowadzonego w trybie likwidacyjnym⁵. W efekcie plan spłaty wierzycieli stanowi skomplikowaną konstrukcję prawną, której funkcjonowanie wymaga uwzględnienia zarówno regulacji szczególnej, odpowiednio stosowanych norm tyczących się upadłości likwidacyjnej, jak i zaczerpniętych w drodze analogii legis przepisów o układzie upadłego przedsiębiorcy z wierzycielami.

Ustalenie planu spłaty wierzycieli

O kształcie planu spłaty wierzycieli orzeka postanowieniem sąd upadłościowy w następstwie sporządzenia ostatecznego planu podziału sum uzyskanych w wyniku spieniężenia majątku upadłego w fazie likwidacyjnej postępowania. Sąd jednak jest związany momentem opuszczenia przez konsumenta domu jednorodzinnego lub lokalu mieszkalnego, co uzasadnione jest tym, że przeważnie będzie to jeden z kluczowych składników majątkowych i dopiero jego przekazanie na zaspokojenie wierzycieli pozwoli na ostateczne określenie, w jakim stopniu pierwszy etap postępowania przyczynił się do spłaty zobowiązań.

Zgodnie z art. 491⁷ ust. 2 PrUpN, sąd orzeka o planie spłaty na wniosek upadłego. A contrario z powołanej normy wynika, że w braku stosownego wniosku konsumenta sąd nie wyda postanowienia o ustaleniu planu spłat, a postępowanie upadłościowe zakończy się z chwilą wykonania ostatecznego planu podziału⁶ (art. 368 ust. 1 PrUpN). Można zastanawiać się, czy powierzenie konsumentowi faktycznego prawa do decydowania o kwestii tak istotnej dla przebiegu i skutków postępowania upadłościowego jest słuszne. Można wręcz snuć dywagacje, czy nie jest to legislacyjny błąd, zważywszy zwłaszcza na kategoryczne brzmienie art. 491⁷ ust. 1 PrUpN: „sąd wydaje postanowienie o ustaleniu planu spłaty”. W tym miejscu należy zaznaczyć, że o ile możliwość zakończenia postępowania bez etapu realizacji planu spłaty jest rozwiązaniem słusznym, o tyle uzależnienie jego wszczęcia od wniosku konsumenta należy ocenić krytycznie.

Abstrahując od mało prawdopodobnej sytuacji, w której etap likwidacyjny doprowadzi do pełnego zaspokojenia wierzycieli, w następstwie czego sąd stwierdzi zakończenie postępowania (art. 368 ust. 2 PrUpN), rezygnacja z drugiego etapu upadłości konsumenckiej będzie uzasadniona w sytuacji spłacenia wierzycieli w przeważającej części. Wskutek zakończenia postępowania po wyczerpaniu majątku wierzyciele będą mogli na zasadach ogólnych dochodzić zaspokojenia swoich pozostałych roszczeń, a jeśli nie będą to kwoty zbyt wysokie, może być to droga korzystniejsza niż rozpoczynanie etapu realizacji planu spłaty wierzycieli. Wydaje się przy tym, że należy wyłączyć zastosowanie art. 369 i 370 PrUpN, a więc możliwości umorzenia niespłaconych wierzytelności na tym etapie postępowania. Uwzględnienie tej instytucji bez potrzeby przeprowadzania fazy realizacji planu spłaty byłoby rozwiązaniem krzywdzącym dla wierzycieli, którzy mogą oczekiwać pełnego zaspokojenia we wskazanej drugiej fazie upadłości konsumenckiej. W tym miejscu można próbować dostrzec lepszą (przynajmniej w teorii) pozycję osoby fizycznej będącej przedsiębiorcą, która może liczyć na umorzenie zobowiązań w oparciu o przesłanki analogiczne dla podstaw upadłości konsumenckiej (niewypłacalność następstwem wyjątkowych i niezależnych od upadłego okoliczności) bez konieczności ustalenia planu spłaty wierzycieli. Obecność art. 491⁷ ust. 1 i 3 PrUpN zdaje się jednak przesądzać o poprawności zaproponowanego wyłączenia, które lepiej chroni interesy wierzycieli, a przy tym motywuje konsumenta do należytej realizacji planu spłaty.

Uzasadnione wydaje się stanowisko, że decyzja o przeprowadzeniu etapu realizacji planu spłaty bądź rezygnacji z niego powinna należeć do sądu, a nie do samego konsumenta. Jedynie sąd będzie miał możliwość dokonania właściwej oceny, opartej nie tylko na stanowisku konsumenta, ale z uwzględnieniem wszelkich okoliczności sprawy: interesu wierzycieli, wartości niezaspokojonych zobowiązań, postawy upadłego w toku dotychczasowego postępowania. Takie rozwiązanie wydaje się tym bardziej właściwe, że etap likwidacyjny może być prowadzony w różny sposób w zależności od tego, czy ma po nim nastąpić dalsza faza upadłości konsumenckiej. Perspektywa pięciu lat na uzupełniającą spłatę wierzycieli przemawiać może za wykonywaniem praw majątkowych, a nie ich sprzedażą, za oczekiwaniem na wymagalność wierzytelności, a nie ich zbyciem itp. Pozostawienie konsumentowi decyzji o dalszych losach postępowania może skutecznie utrudnić syndykowi właściwą ocenę najlepszego sposobu realizowania czynności likwidacyjnych.

Jako problematyczne jawi się także zagadnienie możliwości kwestionowania negatywnej decyzji upadłego w zakresie planu spłaty przez wierzycieli. Przepis art. 491⁷ ust. 4 PrUpN przewiduje jedynie zażalenie na postanowienie sądu w przedmiocie ustalenia planu spłaty. W razie braku wniosku konsumenta w tym przedmiocie, po zrealizowaniu ostatecznego planu podziału kwot zgromadzonych w toku etapu likwidacyjnego, sąd będzie zobligowany do stwierdzenia zakończenia postępowania w trybie art. 368 ust. 1 PrUpN i dopiero w tym momencie dopuszczalne jest wniesienie zażalenia⁷.

Niezależnie od powyższych zastrzeżeń wydaje się, że w sytuacji znacznego zadłużenia ustalenie planu spłaty wierzycieli wraz ze wskazaniem, w jakim zakresie zobowiązania zostaną umorzone będzie z korzyścią dla konsumenta. Tym samym upadły będzie dążył do jego wprowadzenia. Postulowane wyżej wyłączenie możliwości umarzania zobowiązań bez przeprowadzenia fazy realizacji planu spłat (w oparciu o normy art. 369 i 370 PrUpN) powinno stanowić wystarczający bodziec dla upadłego, dla którego rzetelna realizacja drugiego etapu postępowania powinna być wyłączną drogą dla osiągnięcia częściowego umorzenia długów.

Treść planu spłaty

Obligatoryjnymi elementami treści planu spłaty wierzycieli są czas jego obowiązywania oraz wskazanie, jaka część zobowiązań będzie realizowana (i w jaki sposób), a jaka ulegnie umorzeniu po zakończeniu wykonywania planu spłaty. Składając wniosek o ustalenie planu spłaty konsument może zaproponować konkretne propozycje w zakresie wszelkich jego elementów. Brak prawnego określenia wymaganej treści wniosku sugeruje, że upadły nie ma obowiązku [...]