Abstrakt

Problematyka nadawania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika w aspekcie stosowania regulacji międzyczasowych zawartych w ustawie z 17.6.2004 r. o zmianie ustawy – kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw¹ była w ostatnim okresie przedmiotem wzmożonego zainteresowania Sądu Najwyższego. W dość krótkim odstępie czasu SN dwukrotnie, w postanowieniu z 17.5.2007 r.² oraz w uchw­ale z 17.9.2008 r.³, w związku z przedstawionymi przez składy orzekające sądów zagadnieniami prawnymi do rozstrzygnięcia, podjął się wykładni przepisów intertemporalnych ZmKROU. W obu sprawach wątpliwości sądów pytających dotyczyły interpretacji art. 5 ZmKROU i wyznaczenia na jego podstawie granicy stosowania starych i znowelizowanych przepisów określających zasady odpowiedzialności i nadawania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika. Kwestia ta ma zasadnicze znaczenie, z punktu widzenia ochrony interesów wierzycieli, w związku z faktem, że ZmKROU ustawodawca wprowadził całkowicie nowe rozwiązania w zakresie dopuszczalności zaspokojenia się z majątku wspólnego przez wierzyciela, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków.

Charakterystyka stanu prawnego przed wejściem w życie ZmKROU

Do dnia wejścia w życie ZmKROU, tj. do 20.1.2005 r., obowiązywała wyrażona w art. 41 § 1 KRO generalna reguła, że zaspokojenia z majątku wspólnego może żądać także wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków. Realizacja tego uprawnienia nie była uzależniona od spełnienia przez wierzyciela żadnych dodatkowych wymogów – sam fakt pozostawania przez dłużnika w związku małżeńskim otwierał wierzycielowi możliwość żądania zaspokojenia z majątku wspólnego. Z punktu widzenia wierzyciela obojętną pozostawała kwestia, czy małżonek dłużnika wiedział o zaciągniętych przez niego zobowiązaniach, a także samo źródło powstania zobowiązania – mogła to być czynność prawna, ale również czyn niedozwolony, czy bezpodstawne wzbogacenie. Wyjątki od ogólnej zasady wprowadzonej w art. 41 § 1 KRO, uprzywilejowującej niewątpliwie w sposób jednostronny interesy wierzycieli, wprowadzały unormowania zawarte w art. 41 § 2 i 3 KRO. W sytuacji, gdy wierzytelność powstała przez powstaniem wspólności ustawowej albo gdy dotyczyła odrębnego majątku jednego z małżonków, wierzyciel mógł żądać zaspokojenia tylko z odrębnego majątku dłużnika oraz z wynagrodzenia za pracę lub inne usługi świadczone osobiście przez dłużnika, jak również z korzyści uzyskanych przez dłużnika z jego praw autorskich twórcy, praw twórcy wynalazku, wzoru lub projektu racjonalizatorskiego. Ponadto, jeżeli ze względu na charakter wierzytelności albo stopień przyczynienia się małżonka będącego dłużnikiem do powstania majątku wspólnego, zaspokojenie z tego majątku byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, sąd mógł ograniczyć lub wyłączyć możliwość zaspokojenia się z majątku wspólnego przez wierzyciela, którego dłużnikiem był tylko jeden z małżonków.

Realizację materialnoprawnych uprawnień wierzyciela przewidzianych w art. 41 § 1 KRO umożliwiało procesowe unormowanie z art. 787 § 1 KPC. Na podstawie tego przepisu, na wniosek wierzyciela, sąd nadawał tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim klauzulę wykonalności także przeciwko jego małżonkowi, z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową. Sąd uwzględniał wniosek wierzyciela po ustaleniu w toku postępowania klauzulowego, że osoba wskazana przez wierzyciela pozostaje w związku małżeńskim z dłużnikiem, a między małżonkami istniała wspólność ustawowa nie tylko w chwili zaciągnięcia zobowiązania przez dłużnika, ale również w chwili powstania tytułu egzekucyjnego i w chwili orzekania o nadaniu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika.

Przed nadaniem klauzuli wykonalności sąd obligatoryjnie wysłuchiwał małżonka dłużnika. W celu uniknięcia rozciągnięcia na majątek wspólny odpowiedzialności wobec wierzyciela małżonek miał na tym etapie możliwość kwestionowania zasadności nadania przeciwko niemu klauzuli wykonalności, powołując się na zarzuty o charakterze materialnoprawnym oparte na przepisach KRO. Na wniosek małżonka dłużnika sąd, uznając za uzasadnione podniesione przez małżonka okoliczności z art. 41 § 3 KRO, obowiązany był orzec o ograniczeniu lub wyłączeniu możliwości zaspokojenia się wierzyciela z majątku wspólnego. Małżonek mógł odpierać żądanie wierzyciela podnosząc zarzut, że wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności ustawowej albo że dotyczy odrębnego majątku dłużnika (art. 41 § 2 KRO)⁴. Innym sposobem obrony małżonka dłużnika w postępowaniu klauzulowym było powołanie się na fakt umownego zniesienia wspólności ustawowej. Sąd był wówczas zobowiązany do ustalenia skuteczności umowy majątkowej wobec wierzyciela⁵. Ponadto, sąd w postępowaniu prowadzonym na podstawie art. 787 KPC rozpoznawał zarzut małżonka, że wobec ostatecznego niewyrażenia przez niego zgody na dokonanie przez dłużnika czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem objętym wspólnością ustawową, czynność ta jest nieważna⁶.

Zakres kognicji sądu w postępowaniu klauzulowym w poprzednim stanie prawnym był więc bardzo szeroki i obejmował nie tylko ustalanie przez sąd formalnych warunków nadania klauzuli wykonalności, ale również badanie na zarzut małżonka dłużnika szeregu przesłanek o charakterze merytorycznym. Powodowało to, że postępowanie klauzulowe w wielu wypadkach nabierało cech postępowania rozpoznawczego, co negatywnie wpływało na jego sprawność, a w efekcie opóźniało wszczęcie i prowadzenie postępowania egzekucyjnego. Miało to szczególne znaczenie, jeżeli chodzi o możliwość skutecznego skierowania egzekucji do nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego małżonków. O ile bowiem w odniesieniu do egzekucji z ruchomości SN przyjął jako zasadę prawną, że zajęciu ruchomości będących we władaniu (współwładaniu) dłużnika (art. 845 § 2 KPC) wchodzących w skład majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko dłużnikowi nie została nadana klauzula wykonalności także przeciwko jego małżonkowi (art. 787 § 1 KPC)⁷, to w odniesieniu do egzekucji z nieruchomości SN stał na stanowisku, że tytuł wykonawczy przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim nie uprawnia do prowadzenia egzekucji z nieruchomości objętej wspólnością ustawową bez nadania tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi tej osoby⁸, a do dokonania w księdze wieczystej wpisu ostrzeżenia o wszczęciu egzekucji z nieruchomości objętej wspólnością ustawową konieczny jest tytuł wykonawczy przeciwko obojgu małżonkom⁹.

Obowiązujące uprzednio unormowania KRO dotyczące stosunków majątkowych między małżonkami, w tym dopuszczalności prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego, spotykały się z szeroką krytyką doktryny jako niezapewniające w sposób należyty ochrony zarówno interesów małżonków, jak i ich wierzycieli¹⁰. ZmKROU wprowadziła postulowane od dawna, daleko idące zmiany w tym zakresie. Motywem legislacyjnym tych zmian było wyeliminowanie wadliwości poprzednich unormowań i pogodzenie dwóch przeciwstawianych dotychczas dóbr: interesu wierzycieli i dobra rodziny dłużnika¹¹.

Możliwość uzyskania przez wierzyciela klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika po ZmKROU

ZmKROU odeszła od obowiązujących w poprzednim stanie prawnym rozwiązań dających wierzycielowi nieograniczone, co do zasady, uprawnienie do kierowania egzekucji do majątku wspólnego i wprowadziła precyzyjne, znacznie węższe określenie przesłanek, których spełnienie warunkuje możliwość uzyskania przez wierzyciela klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika. Zasadniczą zmianą jest uzależnienie zakresu odpowiedzialności majątkiem wspólnym od zgody małżonka dłużnika na dokonanie przez niego czynności prawnej z wierzycielem. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 41 § 1 KRO, jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków. Zgoda, o której mowa w tym przepisie, w przypadku większości zobowiązań ma charakter fakultatywny w tym znaczeniu, że jej brak, odmiennie niż w przypadku czynności wymienionych w art. 37 § 1 KRO, nie ma wpływu na ważność czynności prawnej, ale warunkuje zakres przyszłej egze­kucji, ograniczając możliwość wierzyciela zaspokojenia się z majątku wspólnego. We wszystkich wypadkach, kiedy obligatoryjna zgoda na dokonanie czynności według znowelizowanego art. 37 § 1 KRO nie jest wymagana, w interesie wierzyciela jest [...]