Abstrakt

Utwór stanowi centralną kategorię prawa autorskiego, wokół której budowane jest pojęcie tego prawa w zna­czeniu przedmiotowym i podmiotowym¹. Stąd określenie co jest, a co być nie może utworem, jest punktem wyjścia rozważań dotyczących ochrony prawnoautorskiej. Niniejszy artykuł prezentuje kryteria i cechy oraz stopień ich nasycenia niezbędne dla przyznania wytworowi pracy człowieka statusu utworu, a tym samym objęcia go prawnoautorską ochroną oraz przesłanki wyłączające taką ochronę prawną.

Określenie pojęcia utworu w polskich ustawach o prawie autorskim

Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych² utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Przykładowe kategorie utworów wyliczone zostały w art. 1 ust. 2 PrAut. W szczególności więc przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

1) wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe),

2) plastyczne,

3) fotograficzne,

4) lutnicze,

5) wzornictwa przemysłowego,

6) architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i ur­banistyczne,

7) muzyczne i słowno-muzyczne,

8) sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne,

9) audiowizualne (w tym filmowe).

Zawarta w art. 1 ust. 1 PrAut syntetyczna definicja utworu wyraźnie nawiązuje do określenia tego pojęcia w ustawie autorskiej z 1926 r³. Artykuł 1 tej ustawy stanowił bowiem, że „przedmiotem prawa autorskiego jest od chwili ustalenia w jakiej bądź postaci (słowem żywym, pismem, drukiem, rysunkiem, barwą, bryłą, dźwiękiem, mimiką, rytmiką) każdy przejaw działalności duchowej, noszący cechę osobistej twórczości”⁴. Podobnie też jak obecnie, przepis ten zawierał przykładowy katalog utworów chronionych prawem autorskim. Zgodnie z jego brzmieniem „należą tu w szczególności:

Dzieła, utrwalone słowem żywym, pismem, drukiem; mowy, referaty, wykłady, kazania, improwizacje, listy, pamiętniki; wydane i niewydane książki, broszury, artykuły oraz przygotowawcze do nich narzuty, plany, zarysy i szkice; cały obszar produkcji literackiej, naukowej, a także praktycznej, o ile ostatnia posiada ślady indywidualnego ujęcia treści.

Kompozycje muzyczne wszelkiego rodzaju, czy to samoistne, czy związane ze słowem.

Dzieła z zakresu wszystkich sztuk graficznych i plastycznych: rysunkowe, malarskie, rytownicze, litograficzne, rzeźbiarskie, grawerskie, architektoniczne, dzieła sztuki zdobniczej, stosowanej do rzemiosł i przemysłu, bez względu na ich rodzaj, rozmiary i wartość materiału, zdjęcia fotograficzne lub otrzymane w podobny do fotografii sposób, ilustracje naukowe, mapy i inne pomoce naukowe. W tym wszystkim korzystają z ochrony zarówno wykonanie ostateczne, jak prowadzące do niego szkice, rysunki, plany, modele, projekty.

Utwory sztuki mimicznej (pantomina), rytmicznej (choreografia), żywe obrazy, produkcje kinematograficzne i tym podobne, utrwalone w scenariuszach, rysunkach, fotografiach lub choćby tylko w pamięci pewnej liczby osób”.

Jak widać, katalog ten miał mocno kazuistyczny charakter. W odróżnieniu od niego obecna ustawa skupia się raczej na poszczególnych kategoriach utworów. Są one wyodrębnione według różnych kryteriów, przy czym poszczególne kategorie utworów znajdują się wielokrotnie wzajemnie w stosunku krzyżowania, a nawet zawierania. Jak jednak słusznie zauważają J. Barta i R. Markiewicz, okoliczność ta nie ma istotnego znaczenia, gdyż (z wyjątkiem programów komputerowych, dzieł audiowizualnych i utworów architektonicznych) prawo autorskie nie różnicuje zasad ochrony utworu w zależności od jego kategorii⁵.

Dla pełnego obrazu omawianej tutaj kwestii należy zaznaczyć, że [...]